کتاب سنجی و علم سنجی

کتاب سنجی و علم سنجی

اسلاید 1: پاییز 90 کتاب سنجی و علم سنجی استاد مربوط: دکتر فهیم نیا تنظیم: داود حاصلی درس ذخیره و بازیابی اطلاعات

اسلاید 2: BibliometryHulmeRaisigکتابسنجی معادل واژه Bibliometric و ترکیبی از دو ریشه biblio به معنای کتاب و metrics به معنای سنجش است.مفهوم کتابسنجی در ابتدا با عنوان کتابشناسی آماری شناخته می شد.تعبیر هولم2(1923) از کتابشناسی آماری مطالعه روند تبیین و تشریح تاریخ علم و فناوری به وسیله شمارش اسناد و مدارک بود.ریزیگ3(1962) در مقاله خود تعریف جامع تری از کتابشناسی آماری ارائه داد. بنا به این تعریف کتابشناسی آماری عبارت است از گردآوری و تفسیر آماری کتب و نشریات ادواری، به منظور بررسی تحرک تاریخی در امر تدوین و نحوه استفاده از کتب و نشریات در پژوهش های ملی و جهانی در زمینه کتب، مجلات و موادی از این قبیل.تعاریف کتاب سنجی1

اسلاید 3: Fairthorneپریچارد(1969) اولین تعریف از کتابسنجی را ارائه داد. وی کتابسنجی را كاربرد رياضيات و روش‌هاي آماري در مورد كتاب‌ها و ساير رسانه‌هاي ارتباطي می داند. بدین معنی که کتابسنجی، یک شیوه سنجش و اندازه گیری است که جنبه های کمی به هم پیوسته ارتباطات نوشتاری را ارزیابی می کند. فرثورن1(1969) کتاب سنجی را مطالعه کمی ویژگی های مواد مضبوط و رفتار منتسب به آنها می داند.لنكستر (1977) كتابسنجي را مطالعه الگوهاي ارتباطي نويسندگان، انتشارات و متون با به ‌كارگيري روش‌هاي مختلف تجزيه و تحليل آماري توصيف مي‌كند.تعاریف کتاب سنجی1

اسلاید 4: دانشنامه کتابداری (1379) کتابسنجی را مطالعه غیرمستقیم قواعد حاکم بر نظام مبادله افکار و اطلاعات علمی تعریف می کند. کتابسنجی بر آن است تا از طریق بررسی استنادها یا ارجاعات موجود در متون، به قواعد حاکم بر رفتارهایی که به بهره بری و بهره دهی به دانش مکتوب با اسلوب های کسب و تولید اطلاعت علمی منجر می شود، بپردازد.جمع بندی تعاریف:کتابسنجی، مطالعه غیرمستقیم و گذشته نگر قواعد حاکم بر جریان انتقال دانش مدون و مضبوط، از تولید، انتقال تا استفاده و ارزیابی به روش کمی شامل تحلیل های آماری و ریاضی است که با هدف توصیف، تبیین و پیش بینی فرآیندهای ارتباطی مدون و مضبوط صورت می گیرد.تعاریف کتاب سنجیادامه...

اسلاید 5: کتابسنجی مفهومي برخاسته از كتابشناسي آماري است و كاربرد آن به سال‌هاي 1890 برمي‌گردد. شايد بتوان اثر كمپل را كه با استفاده از روش‌هاي آماري به مطالعه موضوعي انتشارات پرداخت، نخستين تلاش در مطالعات كتابسنجي به حساب آورد.در 1917 كولف و ايلز رشد متون آناتومي تطبیقی در طول سال‌هاي 1550-1860 را با استفاده از كتابشناسي آماري و بر اساس استنادهاي كتابشناختي مطالعه كردند.در 1923 هولم با استفاده از كتابشناسي آماري توضيح داد كه چگونه مي‌توان با شمارش اسناد و مدارك، تاريخ علم و فناوري را قابل درك كرد. تاريخچه کتاب سنجی

اسلاید 6: لوتکا (1926) در یک مطالعه پیشرو، توزیع فراوانی تولیدات علمی را بررسی کرد. وی دریافت که تعداد اندکی از پدیدآورندگان، تعداد زیادی از نوشته ها را تولید می کنند. حدود 60% از پدیدآورندگان هریک فقط یک نوشته تولید می کنند و 40 درصد بقیه از توزیع قاعده لوتکا پیروی می کنند.هشت سال بعد از لوتکا، بردفورد (1934) توزیع فراوانی مقالات مجلات را مطالعه کرد.زیف در سال 1949یکی از قوانین مهم در کتاب سنجی و زبان شناسی کمی را فرمول بندی کرد که از مطالعه فراوانی کلمات در یک متن مشتق شده است. وی دریافت که میان طول واژه ها و فراوانی آنها در یک متن، رابطه معکوس وجود دارد.تاريخچه کتاب سنجی

اسلاید 7: Librametryرانگاناتان معتقد بود كه تحليل رياضي و آماري مي‌تواند ابزاري كليدي در تمام مطالعات توسعه‌اي و آينده‌نگر باشد. او در 1948 واژه كتابخانه‌ سنجي2 را پيشنهاد و ادعا كرد: از آنجا كه، كاربرد آمار و رياضيات باعث پيدايش رشته‌هاي حياتي جديدي نظير اقتصادسنجي، روان‌سنجي، و جز آن شده است، كتابداران بايد با استفاده از روش‌هاي آماري و رياضي مناسب، كتابخانه‌سنجي را توسعه دهند.پريچارد، كتابشناسي آماري را به كتابسنجي تغيير داد. دليل وي براي اين تعويض، مبهم بودن عبارت كتابشناسي آماري بود؛ زيرا اين عبارت مي‌توانست به تحليل آماري كتابشناسي‌ها و يا كتابشناسي‌ها در آمار تعبير شود. تاريخچه کتاب سنجیادامه ...

اسلاید 8: مشخص و روشن کردن سیر تحول موضوع ها در متون و منابعگردآوری داده های قابل اطمینان و معتبر تا بتوان براساس آنها تسهیلات و خدمات اطلاع رسانی کافی فراهم کردروشن نمودن محدودیت های قلمروهای موضوعینشان دادن اهمیت نسبی انواع گوناگون مدارک در قلمروهای موضوعی مختلفتصمیم گیری درباره استفاده از مواد و منابع اطلاعاتیتحقیق درباره عادات و الگوهای انتقال اطلاعاتتسهیل فرایند بازیابی اطلاعات.اهداف کتاب سنجی

اسلاید 9: کتابسنجی در زمینه های زیر کاربرد دارد: مطالعه و بررسی میزان تولید (تعداد انتشارات) در یک زمینه موضوعی در ادوار مختلف و کشورهای مختلفمطالعات تاریخی و جامعه شناختی دانشمطالعه الگوهای انتشاراتی، پیش بینی روند انتشاراتتشخیص مسیرهای پژوهش و رشد دانش در زمینه های گوناگون علمی؛ تعیین متون و منابع هسته در رشته های مختلف؛رتبه بندی نشریاتشناسایی و معرفی نویسندگان پرتولید در رشته های مختلف و تعیین نقش و سهم آنها، شناسایی مقالات پراستفاده و ارزیابی تاثیر تولیدات علمی،شناسایی استفاده کنندگان موضوع های مختلف،گزینش منابع اطلاعاتی مناسب، مطالعه کهنگی متون،اجرای سیاست وجین و ذخیره دقیق منابع اطلاعاتی؛بهبود کنترل کتابشناختی متون و منابع رشته های مختلف؛بهبود کارآمدی خدمات عمل آوری اطلاعات؛طراحی شبکه ها و نظامهای اطلاع رسانی اقتصادی ترمجموعه سازی کتابخانه و ارزیابی آنکاربرد کتاب سنجی

اسلاید 10: دامنه مطالعات کتابسنجینيكلاس و ريچي مطالعات كتابسنجي را به دو گروه تقسيم مي‌كنند: گروه اول مطالعات توصيفي است كه به بررسي ويژگي‌ها و مشخصات متون يك حوزه مي‌پردازد؛ گروه دوم مطالعات رفتاري است كه گاهي به آن مطالعات استنادي گفته مي‌شود، ولي محدود به آنها نيست. مطالعات رفتاري به بررسي رابطه ميان متون مي‌پردازد.دامنه کتاب سنجی

اسلاید 11: دامنه مطالعات کتابسنجیاستيونز و پوتر مطالعات كتابسنجي را به دو حوزه تقسيم مي‌كنند: حوزه اول توصيفي است و به بررسي و شمارش ميزان سهم كشورها، نويسندگان، و مجلات از انتشارات و بررسي سال‌هاي انتشار و حوزه‌هاي علمي در متون مي‌پردازد. به‌طور مثال محقق ممكن است متون را به‌ترتيب فراوانيِ توليد توسط هر نويسنده، كشور، مجله، سال انتشار، و يا حوزه‌هاي علمي رتبه‌بندي كند.حوزه دوم مطالعات كتابسنجي ارزيابانه است كه تلاش مي‌كند با به‌كارگيري تحليل استنادي، ميزان استفاده از متون را مطالعه كند و با فرض اينكه هر استناد به‌منزله يك‌بار استفاده از مدارك استناد شده است، بگويد كه در يك حوزه علمي و در مدت زمان معين بيشترين مقالات استناد شده 4 كدام‌ها هستند و همچنين بيشترين مقالات كه به يكديگر استناد كرده‌اند5 ، مرتبط‌ترين مقالات هستند. دامنه کتاب سنجیCited documentsCo- Cited documents

اسلاید 12: این قاعده درسال 1926 توسط لوتکا در مورد میزان بازدهی علمی مولفان ارائه شده است.قاعده لوتکا به مطالعه تعداد نویسندگانی که در یک یا چند موضوع مطلب نوشته اند، تاکید دارد.قاعده لوتکا ارتباط بین نویسندگان و مقالات را به تصویر می کشد.لوتکا به منظور شناسایی الگوی پدیدآورندگان اطلاعات در یک حوزه علمی، تعداد مقالات منتشر شده توسط هر یک از مولفان را محاسبه کرد.لوتکا دریافت که بین تعداد نوشته ها و تعداد افرادی که نوشته ها را به وجود می آورند، نوعی رابطه معکوس وجود دارد. به این معنی که تعداد زیادی از افراد، تعداد کمی نوشته تولید می کنند، در حالیکه تعداد اندکی از افراد، تعداد زیادی نوشته تولید می کنند.بنابراین تعداد اندکی از نویسندگان در یک حوزه علمی درصد بالایی از آثار علمی آن حوزه را تولید می کنند.قواعد کتاب سنجی: لوتکا

اسلاید 13: قاعده بردفورد (1934) درباره پراکندگی(توزیع) مقالات علمی در مجلات علمی است. این قاعده پراکندگی نشریات ادواری در یک حوزه خاص دانش یا تعداد مقاله های مجموعه ای از مجلات خاص را مورد مطالعه قرار می دهد.با ارائه این قاعده که تعداد کمی از مجلات درصد بالایی از مقالات هم موضوع را منتشر می سازند و با مشخص ساختن مجلات هسته، می توان با صرف وقت، نیرو و هزینه کمتر به درصد بالایی از محتوای مقالات در هر موضوع دست یافت و نیازی نیست برای دسترسی به محتوای درصد قابل توجهی از مجلات در موضوعی خاص، همه مجلات بررسی، مطالعه و یا خریداری نمود.قواعد کتاب سنجی: بردفورد

اسلاید 14: تعداد زیادی از قواعد حاکم بر فرایند تولید، انتقال و استفاده از اطلاعات در جوامع علمی به وسیله قاعده بردفورد شناسایی شده است، برای مثال:درصد بالایی از مقالات هسته و مهم در تعداد اندکی از مجلات منتشر می شوند،دانشمندان و پژوهشگران، از مقالات مجلات هسته بیشتر از سایر مقالات استفاده می کنند،نخبگان بیشتر از حاصل تحقیقات نخبگان بهره می گیرند،پیشرفت هر حوزه علمی نه تنها تحت تاثیر دانشمندان همان رشته است، بلکه تحت تاثیر دانشمندان حوزه هایی خواهد بود که با آن حوزه رابطه نزدیکی دارند.تعداد نسبتا کمی از مجله ها درصد بالایی از کل مقالات هم موضوع را منتشر می کنند.و...قواعد کتاب سنجی: بردفورد

اسلاید 15: قاعده زبان شناسی زیف (1949) با استفاده از قوانین کتاب سنجی و زبان شناسی کمی با بسامد کلمات و فراوانی آنها سروکار دارد.زیف با مطالعه فراوانی واژه هایی که در هر متن انگلیسی به کار می رود به مصادیقی برای اصل کمترین کوشش دست یافت. وی مشاهده کرد که بین طول واژه و تعداد دفعاتی که واژه ها در هر متن به کار می روند، رابطه معکوس ثابتی وجود دارد.قواعد کتاب سنجی: زیف

اسلاید 16: تحلیل استنادی از رایج ترین روش های کتابسنجی است که با رویکرد کمی به بررسی و تحلیل روابط میان مدارک استناد کننده و مدارک مورد استناد می پردازد.اساس اندیشه تحلیل استنادی بر این فرضیه استوار است که بین مدرک استناد کننده و مدرک مورد استناد نوعی رابطه محتوایی وجود دارد و این دو از نظر موضوعی کم و بیش با یکدیگر ارتباط دارند.از همه مهمتر از نتایج مطالعات حاصل از کاربرد تحلیل استنادی در سیاست گذاری علمی استفاده های فراوانی می شود.یکی از ابزارهایی که تحلیل استنادی از آن مدد می جوید، نمایه های استنادی است. که در دهه 1960 توسط موسسه اطلاعات علمی به وجود آمد.روش های کتاب سنجی

اسلاید 17: تحلیل استنادی عمودی: هدف این نوع تحلیل، کشف قواعد حاکم بر رابطه میان متن و زنجیره اسناد آن است. یعنی هر مقاله علمی به عنوان حلقه ای از یک زنجیر در قیاس با مقالات قبل و بعد از خود سنجیده می شود.نوع دیگری از تحلیل استنادی عمودی به منظور کشف و تعیین موضوع مقالات (متن) از طریق بررسی سندهای (منابع و ماخذ) آن صورت می گیرد. اگر این فرض را بپذیریم که مآخذ یک متن مرتبط با موضوع و محتوای آن متن است، پس می توان این مآخذ را بیان کننده محتوای آن دانست. انواع تحلیل استنادی

اسلاید 18: تحلیل استنادی افقی: این تحلیل به منظور کشف رابطه احتمالی میان خود مآخذ (سندها) و یا خود مقالات (متن ها) است. هرگاه بپذیریم که میان مدرک و مآخذش رابطه ای وجود دارد، پس اگر دو مقاله در مآخذ خود مشترک باشند (اشتراک در مآخذ ) یا دو ماخذ در مقالاتی پیوسته در کنار یکدیگر استفاده شوند (اشتراک در متن) باید میان آن دو مقاله با یکدیگر و این دو ماخذ با یکدیگر از لحاظ موضوعی شباهتی وجود داشته باشد.انواع تحلیل استنادی

اسلاید 19: تحلیل زوج های کتابشناختی: ماخذ مشترک در مقالات تجزیه و تحلیل می شوددو مقاله هر چه در تعداد بیشتری از ماخذ خود مشترک باشند از لحاظ محتوایی به هم نزدیک ترند.تحلیل زوج های هم استنادی: (پیوند مآخذ با یکدیگر)در این روش واحد اندازه گیری حد اشترک، مقاله جدیدی است که دو مقاله را در ماخذ خود به کار برده باشند.تحلیل مولفان هم استنادی: بر اساس تحلیل زوج های هم استنادی تحلیل مجلات هم استنادیتحلیل کشورهای هم استنادیانواع دیگر تحلیل استنادی

اسلاید 20: 1. Scientometricsعلم سنجی در لغت به معنای دانش اندازه گیری علم است و به زبان ساده به مطالعه جنبه های کمی علم (کاربرد روش های آماری) به منظور برنامه ریزی و سیاست گذاری تحقیقاتی یا اقتصادی در امر تحقیقات فردی، گروهی، سازمانی، ملی یا بین الملی اطلاق می شود.برخی پژوهشگران کتاب سنجی را کل نگرتر از علم سنجی می دانند و تعدادی کاملا بر عکس.علم سنجی تحلیل ساختار و توسعه، ارتباطات علمی، رفتارهای جستجوی اطلاعات و سیاست گذاری دولت در مورد علم است.تعاریف علم سنجی1

اسلاید 21: مهمترین عوامل موثر در شکل گیری این حوزه، نابسامانی اطلاعاتی، انفجار اطلاعات، رشد تصاعدی متون و ناتوانی پژوهشگران در دسترسی به اطلاعات مناسب، مسائل و محدودیتهای اقتصادی و توجه عمیق به چگونگی تولید، توزیع و استفاده از دانش مدون و مضبوط بوده است.ظهور علم سنجی به خاطر مدیریت مطلوب فرایندهای علمی، پژوهشی و فناورانه بر اساس اطلاعات و شاخص های حاصل از مطالعات این حوزه و پشتیبانی از روند رشد و توسعه علمی و فناوری بوده است. پس کمک به توسعه علم و فناوری در راس اهداف علم سنجی قرار دارد.ارزشیابی عملکردهای علمی، پژوهشی و فناورانه افراد، گروه ها، سازمانها، کشورها و ... در سطوح ملی و بین المللی و تعیین معیارها و شاخص ها برای آن از اهداف دیگر این حوزه می باشد.اهداف علم سنجی

اسلاید 22: ارزشیابی کمی بروندادهای علوم و عوامل موثر در گسترش مستمر فعالیت های تحقیقاتی در آن زمینه خاص به مسئولان برنامه ریزی کمک می کند تا بتوانند با کمترین هزینه، از منابع مالی و انسانی بیشتر استفاده ببرند زیرا یکی از اهداف اصلی علم سنجی، اندازه گیری و تعیین معیارها و جنبه های مختلف مدیریتی و سازمانی علوم است. (سن گوپتا، 1992)هدف کلی علم سنجی ایجاد مجموعه ای از شاخص های توصیف کننده فعالیت های علمی و پژوهشی در اجتماعات مختلف علمی (موسسات علمی، زمینه های موضوعی، کشورها) و نیل به استانداردهای علمی با سرعت و سهولت بیش تر است.اهداف علم سنجی

اسلاید 23: مدیریت اثربخش علم، پژوهش و فناوری مستلزم کنترل و ارزیابی این مولفه ها است. هر چیزی که قابل اندازه گیری نباشد قابل کنترل نیست و هر آنچه که قابل کنترل نیست مدیریت پذیر نمی باشد. کمی کردن مولفه های کیفی در فرایند ارزیابی علم، پژوهش و فناوری و ارائه این مولفه ها در قالب شاخص های کمی علم سنجی به همین خاطر قابل تبیین است.بر اساس تعاریف و شواهد موجود در علم سنجی رویکرد غالب در این حوزه را رویکردی کمی گرایانه باید دانست، اما شاخص های کمی مورد استفاده در این حوزه نمادی هرچند کوچک از کیفیات را به ما می دهد و از انجا که اندازه گیری و سنجش دقیق کیفیات میسر نیست، متخصصان علم سنجی کیفیات را با زبان و بیان کمی ارائه می کنند. شاخص های علم سنجی

اسلاید 24: از مهمترین شاخص های علم سنجی، شاخص های علم سنجی که بر مبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی شکل گرفته اند و در متون مختلف به آنها اشاره شده است، می توان به:ضریب تاثیر (شامل ضریب تاثیر مجلات، ضریب تاثیر رشته، ضریب تاثیر کشورهاو...)، شاخص فوریت، شاخص نیم عمر متون علمی یا کهنگی متون، شاخص هرش، شاخص جی،شاخص وای و... اشاره کردشاخص های علم سنجی

اسلاید 25: ضریب تاثیر یکی از رایج ترین شاخص های سنتی تحلیل استنادی است که در علم سنجی نیز به کار می رود و با عنوان های دیگری مانند ضریب تاثیر مجلات، نفوذ مجلات، نرخ استناد و تاثیر هم شناخته می شود (دیوداتو، 1994(. بهره گیری از ضریب تاثیر برای مطالعه میزان تاثیرگذاری یک مجله در ارتباط با دیگر و به طور کلی معیار و شاخص اندازه گیری تاثیر انتشارات علمی را گارفیلد در سال 1955 مطرح کرد. وی بیان می کند که عامل تاثیر یک مجله را می توان با محاسبه نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی بدست آورد.شاخص های علم سنجی:ضریب تاثیر مجلات

اسلاید 26: در استفاده از این شاخص ،رتبه بندی مجلات بر اساس ضریب تاثیر آنها صورت می پذیرد، یعنی هرچه ضریب تاثیر یک مجله بالاترباشد، میزان تاثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاتری قرار می گیرد.معمولا یک دوره دوساله برای بررسی در نظر گرفته می شود، زیرا تجربه نشان داده حدود 20 درصد از مراجع انتشارات دوسال قبل را ذکر کرده اند. فرمول ضریب تاثیر:استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در مجله در سالهای 1و2 تقسیم بر تعداد مقاله های انتشار یافته در همان مجله در سالهای 1و2شاخص های علم سنجی:ضریب تاثیر مجلات

اسلاید 27: شاخص های دیگر:شاخص نیم عمر متون علمی یا کهنگی متون، مدت زمانی است که در طول آن نصف ارجاعات به یک مجله منتشر شده اند.شاخص هرش،شامل H تعداد از مقالات یک پژوهشگر است که به هر کدام از آن ها دست کم H بار استناد شده باشد.شاخص جی،شاخص G بالاترین تعداد مقالات است که دو بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد.و... اشاره کردشاخص های علم سنجی

اسلاید 28: منابع برای مطالعه بیشتر مطالعات سنجش کمی: کتاب سنجی، علم سنجی، اطلاع سنجی، وب سنجی/ رحیم علیجانی و نورالله کرمی._ تهران: چاپار، 1387.از کتاب سنجی تا وب سنجی: ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ، دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ، ﻗﻮاﻋﺪ و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ/ فریده عصاره و همکاران ._تهران: کتابدار، 1388.