تحلیل فضاهای شهری در فرهنگ ایرانی

تحلیل فضاهای شهری در فرهنگ ایرانی

اسلاید 1: به نام خداوند بخشاینده مهربانعنوان:تحلیل فضاهای شهری در فرهنگ ایرانیاستاد:جناب آقای دکتر کردگرد آورندگان:فاطمه سلیمانی و شیوا بهرامیدانشگاه :آزاد اسلامی سامنرشته تحصیلی:معماری1

اسلاید 2: تحلیل فضاهای شهری

اسلاید 3: مقدمهشهر در گذر زمان همواره از پارامترهای مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... تأثیر پذیرفته و در نسبت با آنها کلیت خویش را شکل بخشیده و انسجام بخشیده است.به اعتقاد صاحب نظران بسیاری مظهر و تجلی گاه ابعاد گوناگون وجودی شهر، سیما و پیکره کالبدی و کیفیات حاصل از آن –از جمله فضای شهری- می باشد. یکی از مهمترین اجزا و عناصر کالبدی شهری که به ویژه در نسبت با شهروند و تقویت حس مکان در فضای شهری مؤثر واقع می گردد، ترکیب نمای ساختمان ها و به عبارت دیگر "نمای شهری" است. به بیان دیگر " شهر زمینه بصری مشترکی است که همه شهروندان هر روز به ناگزیر در معرض آن قرار می گیرند و بایستی از آن استفده کنند. اگر این زمینه مشترک نمایی زشت و ناموزون داشته باشد، تأثیرات مخرب روحی و روانی بر استفاده کننده می گذارد.” بدین لحاظ نمای هر بنا در عرصه شهر جزئی از مجموعه ای می گردد که در کلیت خود خیابان، میدان و یا فضای شهری اطلاق می گردد. لذا دستیابی به آگاهی مناسب و متناسب با موضوع در فرایند نقد ضروری می نماید. 3

اسلاید 4: این گفتار بر این فرضیه استوار است که کیفیت مطلوب بصری و روانی نمای شهری در معماری و شهرسازی هر سرزمین به ابعاد جغرافیایی، محیطی، فرهنگی و اجتماعی شهر و شهروندان وابسته بوده و در پی اثبات صحت آن مفهوم نمای شهری و کیفیات آن را در سه موقعیت مکانی-زمانی "معماری اروپا" ، "معماری سنتی ایران" و "معماری معصر ایران" مورد بررسی قرار می دهد. در این فرایند، شیوه عملکرد و نحوه مواجهه معماری و نمای بناها با شهر و فضای شهری شناسایی شده و ارزیابی می گردد. 4

اسلاید 5: نمای معماری، نمای شهری مبحث نما، نماسازی و طراحی نما در فرایند طراحی معماری بنا همواره از اهمیت بنیادین برخوردار بوده و این روال با کمترین نوسان تا دهه های اخیر در هنر معماری تداوم یافته است. تنها در دهه ها و سال های پایانی قرن بیستم بود که چالشی اساسی در تلقی مرسوم و متداول از نما در طراحی معماری بوجود آمد. علی رغم این، نما یکی از مؤثرترین عناصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری یک بنا می باشد و شناخت اولیه هر فرد از بنا از این طریق صورت می گیرد. " بحث نما به مفهوم خاص آن از جایی شروع می شود که سطوح یا سطحی مهم و اصلی که به دلیل قرار گرفتن در معرض دید، بیشترین اطلاعات را در مورد حجم ساختمان ارائه می دهد، با آگاهی از خاصیت سطحی بودن و با فکر ارزش گذاری بر این خاصیت ایجاد می شود 5

اسلاید 6: صاحب نظران هر یک در نسبت با نمای ساختمان وظایف و انتظاراتی چون حفاظت، ایجاد ارتباط (بین درون و برون، خلوت و شلوغ، خصوصی و عمومی، طبیعی و مصنوع) ، معرفی بنا، تعریف یک جهت مشخص و... مطرح نموده اند که وجه مشترک همه آنها ارتباط با شهر و فضای شهری می باشد. بدین ترتیب نمای ساختمان در عرصه شهر نه در فردیت و استقلال بلکه در ترکیب و وحدت با سایر ابنیه در فضایی که خیابان یا میدان نامیده می شود به دیده می آید و مورد ارزیابی و سنجش قرار می گیرد. از این رو "نمای شهری نه از طریق یک معمار و در یک برهه زمانی خاص بلکه در طول زمان و بدست سازندگان متعددی شکل می گیرد.“نمای شهری دیگر حاصل کنار هم نهادن نماهای تک بناها در یک راستا نیست و در ترکیب خود مفهومی فراتر را در ابعاد زیباشناسی، نشانه شناسی، معناشناسی و حتی عملکردی و زیست محیطی عینیت می بخشد.6

اسلاید 7: نمای شهری در معماری تاریخی ایران 7

اسلاید 8: در نگاه نخست، بارزترین مشخصه معماری ایران بویژه پس از ظهور اسلام-که آثار و عناصر معماری بیشتری از آن به یادگار مانده است- "درون گرایی" دانسته می شود. این خصیصه هم از آداب، رسوم و سنت های فرهنگی مردم این سرزمین ناشی شده و هم ریشه در ویژگی های اقلیمی محیط و الزامات تبعی آن دارد. شکل گیری عناصر و فضاهای معماری در پیرامون یک حیاط اندرونی و مرکزی که هرگونه اشراف بصری را ناممکن می سازد و طبیعتی محصور و کنترل شده را در اختیار بهره برداران و ساکنین قرار می دهد، از تأثیرات درون گرایی بر سازماندهی فضایی عناصر و ابنیه سنتی بوده است. ترکیب حاصل از هم جواری واحدها و سلول های معماری در سطح یک محله به شکل گیری بافتی می انجامد که رو به درون دارد و با ساختاری ارگانیک و گذرهای تودرتو و پیچ در پیچ ارتباط عملکردی و فضایی آن با محلات همجوار و یا فضای مرکزی محله یا شهر برقرار می گردد. 8

اسلاید 9: نظام ساختمانی در محلات مسکونی "به ترتیبی است که نمودی از شکل بندی فضاهای داخلی در نمای خارجی دیده نمی شود و کمتر بازشویی را در معبر پذیرا می گردد“بدین ترتیب در گذار از گذرهای محله شهرهای سنتی ایران، نماها به دلیل خصلت درون گرایی ابنیه دارای کمترین تنوع بصری بوده و "عناصر عمده ترکیب نما در محلات مسکونی را به طور عمده سطوح صاف دارای اندود خشت و گل تشکیل می دهند که گاه عناصر ورودی به فضای داخل مسکن آن را قطع می کند”(بدین ترتیب " وحدت در نظام ساختمانی، عناصر و قواعد ترکیب نما در محلات مسکونی دوره کهن که همراه با رعایت ابعاد و تناسبات یکسان (استفاده از پیمون در طرح واحدهای مسکونی) بوده است، سبب شده است که نماهای محلات مسکونی از تجانس کامل برخوردار باشند بطوریکه هیچ قسمتی مزیت و تفتوتی با قسمت های دیگر نداشته باشداین قاعده شکلی نما، تنها در حالتیکه به یک میدان گاه یا فضای باز با عملکرد مرکز محله ای یا شهری می رسد تغییراتی را به خود می پذیرد. 9

اسلاید 10: این میدان گاه مکانی است که کوچه های اصلی و گذرهای عمده بدان می رسند و از آن ره می برند. در اطراف این میدان گاه معمولاً گرمابه، مسجد و مدرسه، آب انبار و بازارچه قرار می گیرد.” نمای شهری در این فضا از تنوع زیباشناختی بیشتری برخوردار بوده و مناظر شهری متفاوتی را در نسبت با گذرهای منتهی با ان ارائه می نماید. "درحالی که در محلات مسکونی، اجزا و عناصر شهری به گونه ای ترتیب یافته اند که با سادگی، بی پیرایگی و با رنگ ملایم خاکی خود، شخص را به رفتن و رسیدن به مقصد و مقصود هدایت می کنند، در نماهای عمومی شهری نحوه ترکیب عناصر و اجزا با ترکیبات متنوع، با رنگ و تزیینات و... در هر مورد به گونه ای متفاوت و متناسب با منظوری است که فضا برای ان خلق شده است.”(این در حالی است که "مطالعات نشان می دهد که بدنه حیاط های قدیمی ایران علی رغم تقارن محوری در بیشتر موارد، در مقایسه با بدنه محصور کننده فضای میدان ها از تنوع شکلی بیشتری برخوردار بوده است”(که این خود از درون گرایی معماریی ایرانی و اهمیت فزون تر فضای درون بر فضای برون ناشی می گردد. زیرا به طور کلی در" فرهنگ درون گرا «نما» و «نمایش» مذموم بوده و تأکید و تزیین در نمای بیرونی بسیار محتاطانه بود و حداکثر در اطراف درب ورودی شکل می گرفت10

اسلاید 11: "درحالی که در محلات مسکونی، اجزا و عناصر شهری به گونه ای ترتیب یافته اند که با سادگی، بی پیرایگی و با رنگ ملایم خاکی خود، شخص را به رفتن و رسیدن به مقصد و مقصود هدایت می کنند، در نماهای عمومی شهری نحوه ترکیب عناصر و اجزا با ترکیبات متنوع، با رنگ و تزیینات و... در هر مورد به گونه ای متفاوت و متناسب با منظوری است که فضا برای ان خلق شده است.” ین در حالی است که "مطالعات نشان می دهد که بدنه حیاط های قدیمی ایران علی رغم تقارن محوری در بیشتر موارد، در مقایسه با بدنه محصور کننده فضای میدان ها از تنوع شکلی بیشتری برخوردار بوده استکه این خود از درون گرایی معماریی ایرانی و اهمیت فزون تر فضای درون بر فضای برون ناشی می گردد. زیرا به طور کلی در" فرهنگ درون گرا «نما» و «نمایش» مذموم بوده و تأکید و تزیین در نمای بیرونی بسیار محتاطانه بود و حداکثر در اطراف درب ورودی شکل می گرفت.“11

اسلاید 12: از یک سو میدان و مرکز اصلی شهر به شیوه ای سازماندهی و طراحی می شود که در آن فارغ از اینکه هریک از چهارگانه پیرامون آن- بصورت خاص- چه ویژگی های معماری را عرضه می دارند، نما و نمایش بارزه فضایی اصلی میدان بوده و استقرار عناصر و ورودی های آن ها در بدنه های میدان نیز، نوعی ارتباط متقابل و چندگانه را در ابعاد زیباشناختی و معناشناختی بین ان ها برقرار می نماید. از سوی دیگر محور شهری چهارباغ واژه ای جدید را در متن شهر وارد نموده و از این ره در مقابل محور خطی، ارگانیک و درون گرای بازار در استخوان بندی شهر محور خطی، مستقیم و ذاتاً برون گرای جدیدی با ماهیت و الزامات متفاوت را در شهر مطرح می نماید. "از این پس، معماری نه در حد بناهای منفرد بلکه در حد مجموعه های شهری مطرح می گردد. معماری شهری و ایجاد و خلق فضای شهری هدف اصلی شهرسازی مکتب اصفهان است”. بدین گونه است که در اصفهان دوره صفوی حتی پل ها نیز به عنوان عناصری شهری تلقی می گردند و در جهت ارتقاء کیفی منظر شهری به کار گرفته می شوند. در این دوره "اگرچه به دلیل نحوه خاص شکل گیری نماهای شهری، نماهای بناهای عمومی نه در پیوستگی بلکه در توالی قابل مشاهده اند، اما به دلیل وحدت شکلی بین بدنه های شهری متصل کننده بناهای عمومی یعنی میدان ها، بازار، خیابان و ... با این بناها، تجانسی کامل در نماهای شهری دیده می شود”.12

اسلاید 13: معماری معاصر در ایران13

اسلاید 14: روند تحولات معماری معاصر ایران مبین گذار از درون گرایی به برون گرایی، خصوصی به عمومی، درون زایی به برون زایی و تمرکز به تشتت است. این دوره که از اواخر دوره حکومت قاجاریه و بویژه پس از سفرهای ناصرالدین شاهبه فرنگ به این سو قابل بررسی است، ریشه های خود را از مکتب اصفهان و عناصر معماری و شهرسازی ان می گیرد و با تلفیق عناصر و مفاهیم وارداتی از فرنگ با آن، نوعی معماری التقاطی با تکیه بر مفاهیم درونی پدید می آورد که سبک تهران اش می نامند. در دوره قاجار معماری رسمی به تبع تجدد طلبی چهره ای برونی می یابد و خیابان در مفهوم جدید خویش لبه های خود را برای جایدهی عناصر خدماتی بر می گزیند. "پدیده ای که در ایران به آن معماری خیابانی اطلاق می گردد، معماری ای است که در تعامل با خیابان و با داشتن توجه به نمای رو به خیابان شکل گرفته است. این پدیده برای نخستین بار در محور چهار باغ اصفهان ظاهر شد اما تنها در دوره قاجار به طور سیستماتیک شکل گرفت”. بدین ترتیب در حالی که "خیابان در مکتب اصفهان عملکرد تفرجی دارد اما در سبک تهران به عنوان یک فضای شهری با هویت و زنده خود را مطرح می کند”. لذا در معماری که تا این زمان اساساً درون گرا بوده و خانه های مسکونی آن برای ایجاد ارتباط با بیرون متکی بر حیاط مرکزی بودند و کمتر به نمای بیرونی رو به معبر توجه می نمودند، تدریجاً به تقلید از معماری اروپا و با استقرار عناصر در لبه های خیابان های جدیدالاحداث، نماهایی شکل گرفتند که علی رغم غیربومی و نوظهور بودن تقارن و هارمونی مناسبی داشتند و همین امر نوعی وحدت و یکپارچگی به نمای خیابان می بخشید. بدنه میدان توپخانه و خیابان های لاله زار و باب همایون نمونه های مناسبی در این زمینه هستند.14

اسلاید 15: با آغاز حکومت پهلوی فرآیند تحولات معماری و شهرسازی  کشور تغییری ماهوی یافته و "برای اولین بار در تاریخ شهرنشینی و شهرگرایی کشور، دولت بر آن می شود چهره شهر را نه بر مبنای تفکر و تحول درونی بلکه بر اندیشه و تغییری برونی دگرگون سازد”. در پی آن، دخالت های هوسمان گونه ای در سازمان فضایی شهر کهن صورت می گرد و" به عکس آنچه در تاریخ دگرگونی های شهر، تا این زمان مرسوم می بوده است، دگرگونی های کالبدی در درون آن جستجو می شود نه در ورای سازمان و بافت موجود شهر، این دخالت الگوی خویش را از دگرگونی های کالبدی-فضایی حادث شده در شهر قرن نوزدهمی-شهر صنعتی- می گیرد”.1ین نگرش که کمترین توجهی به سنن و رسوم کهن مردم ندارد نوعی معماری را در لبه خیابان-به عنوان نماد تجدد- ترویج می نماید که بی هیچ ملاحظه ای به یکباره همه قواعد و معیارهای آزموده شده و اندیشیده شده معماری و شهرسازی بومی را نادیده می گیرد و بیشترین بازشوها را بدون ایجاد هرگونه فضای بینابینی به روی معبر می گشاید. این معماری عموماً با فرهنگ درون گرای مردم در تعارض بوده و ساکنین اغلب زندگی خصوصی خود را در پس پرده های ضخیم مخفی می نمودند.15

اسلاید 16: به موازات این نگرش و تداوم و تشدید آن در سال ها و دهه های بعد به ویژه با رونق یافتن بخش ساختمان در دهه 1350، توجه به معماری زمینه هر روز کنتر شده و اغتشاش و نابسامانی های بصری در بدنه خیابان ها افزایش یافت. در این حالت هر بنا به عنوان یک طرح مستقل معماری و جدا از سایر بناها در بدنه خیابان تلقی شده و بی توجه به پارامترهای کیفیت نمای شهری طراحی و اجرا گردید. امری که علی رغم تحولات گسترده اجتماعی-فرهنگی و علمی-آموزشی همچنان ادامه یافته است.16

اسلاید 17: 17نیم نگاهی به میادین تهرانمیدان چیست:در لغت نامه به معنای محوطه - جایگاه - محدوده - فلکه -عرصه تعریف شده و در زبان عامه به محدوده دایره شکل و وسعت آن بستگی به تعریف دارد ..در دنیای امروز کلمه میدان در شهرها بصورت نماد و معرف شاخصه ای خاص مطرح گردیده و گاهی اوقات این میدانها بصورت نماد جاودانه شهر در آمده اند .در این مقاله با توجه به تعریف فوق و معانی دیگر فقط به بکی از فضاهای شهری که همان میدان است پرداخته میشود ..پیام خاصی درمیدان های احداثی زمان قاجاریه به بعد مشاهده نشده و اگر بوده فقط به یک موضوع اختصاص داشته است .در زمان پهلوی اول با توجه به الگو برداری از معماری غربی شکل درونی میادین با نصب تندیسها و باغچه بندی رواج پیدا کرد و این مورد بیشتر در شهر تهران قابل مشاهده است .در تعریف شهرسازی امروزی میدان به محدوده و گره ترافیکی نیز اطلاق میشود که این گره گاهی اوقات بدلیل وسعت قسمت میانی ومسافت مسیر فرصت اننخاب و تعیین مسیر را به رانندگان می دهد یا بعبارت دیگر نقش میدانها هدایت ترافیک عبوری در مسیربوده و اطراف میدانها مخصوص ترافیک پیاده

اسلاید 18: در تمامی شهرهای ایران میادین بصورت بزرگ و کوچک و شاخص و غیر شاخص وجود دارند. احداث میادین از زمان قدیم مخصوصا" از زمان حکومت صفویه رونق خاصی داشته است که بارزترین آن دو میدان در اصفهان بوده و میدان نقش جهان یکی از از این دو میدان شاخص می باشد میدان نقش جهان میدانی چند منظوره بوده است18

اسلاید 19: تقسیمات فضایی یک میدان19

اسلاید 20: میدان ها به سه محدودهفضایی تقسیم میشوند اول هسته میانی و دوم حلقه و یا رینگ ترافیکی و حوزه سوم محدوه و لبه تجاری و مسکونی و ..شهر تهران فعلی دارای دهها میدان می باشد که بعضی از این مبدانها بصورت نماد شهری و بعضی دیگر از نظر موقعیت و دسترسی منطقه ای و محلی می باشند .میدان های مهم قدیم اصلی شهر تهران بنام ها و موقعیت های محلی نامیده می شد که چند میدان اصلی و قدیمی شهر تهران در ذیل ذکر می شود :سبزه میدان- چاله میدان- میدان مشق- میدان اعدام- میدان راه آهن- میدان باغشاه- میدان دروازه قزوین- میدان توپخانه- میدان بیست وچهار اسفند- میدان بیست وپنج شهریور- میدان ژاله- میدان فوزیه- میدان شهیاد- میدان فردوسی- میدان شاهپور- میدان شوش- میدان تجریش- میدان کاخ- میدان مخبرالدوله- میدان ارگ- میدان گمرک- میدان ولیعهد- میدان هفت حوض نارمک- میدان شاه عبد العظیم- میدان شاه- میدان ونکچندین میدان دیگر که بعد ازپیروزی انقلاب بعضی از این میدان ها تغییر نام داده و بعضی دیگر اصالت وصلابت خود را از دست داده اند20

اسلاید 21: درآمدی بر مفهوم خیابان‌ به عنوان فضای شهری‌ نگرشی بر نظریات و تفکرات معاصر 21

اسلاید 22: خیابان‌ها چارچوب و بدنه و ساختار اصلی فرم هر شهر را تشکیل‌ می‌دهند.خیابان‌ها درحقیقت جزئی از فضاهای عمومی شهر هستند که با ایجاد ارتباط بین بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف یک شهر،همانند شریان‌ها در بدن،آن را زنده و پویا نگه می‌دارند.به عبارتی خیابان‌ها محل اتصال و ارتباط فضاها و فعالیت‌های شهری به یکدیگرند.نمونه‌ی‌ واقعی زندگی ساکنین یک شهر اعم از فعالیت‌های عمومی و خصوصی‌ در خیابان‌های آن وجود دارد.همین فعالیت‌ها است که هماره با هر چیز دیگری که نمایانگر ارزش‌های ساکنین یک شهر باشد سرانجام‌ در کالبد شهر انعکاس پیدا خواهد کرد.با این دید لزوم بررسی مفهوم‌ خیابان به عنوان یکی از فضاهای عمومی شهری و مفاهیم مرتبط به‌ درستی تبیین می‌گردد22

اسلاید 23: 23در این مقاله سعی شده با بررسی اجمالی مفهوم فضاهای شهری، پیشینه‌ی مفهوم خیابان به عنوان یک فضای عمومی شهری مورد واکاوی قرار گیرد.در این راستا با تبیین جایگاه خیابان در شهر،به روش‌ توصیفی به بررسی آراء،افکار و نظریات اندیشمندان پیرامون خیابان و فضای شهری پرداخته خواهد شد.به این ترتیب با دیدگاه فوق و تبیین جایگاه خیابان در شهر،خیابان‌ در معنای امروزی به مفهوم فاضیی شهری و محملی برای فرآیندهای‌ اجتماعی-مکانی تلقی می‌گردد.ازاین‌رو برنامه‌ریزی و طراحی در آنها حساسیت و ظرافت خاصی را طلب می‌نماید.

اسلاید 24: پیاده رو ها24

اسلاید 25: علی رغم آنکه نخستین توقعی که از یک پیاده راه می رود، روانی حرکت و ایمنی است، چه بسیارند مواردی که فرد پیاده در مسیر حرکت خود در پیاده رو با موانعی چون رامپ پارکینگ یک واحد مسکونی که به فضای پیاده رو تجاوز نموده، پله ی ناشی از اختلاف سطح، مسیر سواره ای که مسیر پیاده را بدون هیچ علامت هشدار دهنده ای قطع نموده و .... مواجه می شوند که بدون هیچ اقدام طراحانه¬ای بر سر راه او قرار گرفته و حرکت روان و ایمن او را مختل نموده است25

اسلاید 26: در حال حاضر پیاده روهای شهری بدون توجه به مکان آن شبیه هم طراحی می شوند. پیاده روها، حداکثر، بر اساس نیاز کمی شهروندان و بی توجه به تفاوت  مکانی و نحوه رفتار شهروندان در هر مکان، فارغ از آن که این پیاده رو بخشی از یک خیابان عبوری است یا یک خیابان تجاری، از یک الگوی کلی تبعیت می کنند. الگویی که بر اساس آن دو مسیر پیاده به صورت نواری باریک در دو طرف یک مسیر پهن سواره واقع شده و عموماً توسط جدول، جوی آب، ردیف درختان و یا باغچه های نواری از هم جدا شده اند. در بهترین شرایط هم در فواصل مشخص در آنها از نیمکت یا سطل زباله استفاده شده است26