درس تفسیر موضوعی قرآن

درس تفسیر موضوعی قرآن

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: دانشگاه اصفهان درس تفسیر موضوعی قرآن استاد مربوطه:دکتر علی غفارزاده تهیه کنندگان : زهرا دشیری بادی انسیه شهبازی بهار 1389

اسلاید 3: ”مقدمه“همانگونه که اشاره شد از روزهای نخست در کنار شیوه مرسوم ترتیبی شیوه دیگری در تفسیر ظهور یافت که فراشمولی نبود و تنها بخشهایی از آیات قرآنی را مورد نظر قرار می داد به عبارتی دیگر اینگونه تفسیر تنها به موضوعات مطرح شده در قرآن توجه نموده و به تفسیر و تبیین و دسته بندی و جمع آن پرداخته است ؛ و لذا ان را تفسیر موضوعی نام نهاده اند و جز به مسائل دینی- در دو بعد معارف و احکام- و مسائل اجتماعی ، سیاسی و اخلاقی (در دو بعد نظری و عملی ) به دیگر ابعاد که جنبه لفظی دارند نپرداخته است .در حقیقت تفسیر موضوعی تنها در رساندن پیا م های قرآن کوشیده و به جنبه های فنی آن چندان کاری نداشته است ، مگر تا اندازه ای که به موضوع بحث مربوط بوده است این روش بویژه امروزه یک ضرورت به شمار می رود زیرا جهان امروز در انتظار آن است که پیام های قرآن را دریافت کند و تشنه بدست آوردن مسائل مطرح شده در این کتاب آسمانی است ؛ تا ببیند چه گوهر های تابناکی را برای بشریت و برای ابدیت به ارمغان آورده و کدام دریچه های سعادت را برای همیشه به روی انسانها باز کرده است ؟

اسلاید 4: تفسیر موضوعی دو گونه می تواند باشد : یکی آنکه نخست یکایک مسائل مطرح شده در قرآن را بیرون آورند و سپس آیات مربوط به هر یک را جدا و در یکجا گرد آورده و با در نظر گرفتن مجموع آن آیات موضوع را بررسی کنند لذا مسائل بر گرفته از قرآن دسته بندی شده با نظمی طبیعی و به ترتیب مورد بحث قرار می گیرند . در حقیقت این گونه تفسیر موضوعی پای سخن قرآن نشستن و گوش فرا دادن به آن است تا خود برای ما سخن گوید و پیام خود را برساند ؛ و نقش ما تنها ثبت و ضبط پیامهای دریافتی از قرآن است .

اسلاید 5: روش دیگر آنکه مسایل را از متن واقعیت دریافت می کنیم و نیازهای واقع در متن حیات را بررسی و گرد آوری می کنیم ؛ سپس پاسخ آنها را از قرآن جستجو می کنیم

اسلاید 6: این شیوه درست همان است که مولا امیر مومنان (ع) دستور فرموده اند : « ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق ؛ ولکن اُخبرکم عنه : الا انَّ فیه علم ما یأتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم » این قرآن است که در اختیار شماست ؛ او را به سخن آورید ؛ او خود سخن نمی گوید . همانا به شما خبر می دهم که در قرآن ، دانستنی ها برای آینده فراوان است و از گذشته نیز تجربه ها می آموزد ؛ درمان دردهای شما همواره در آن موجود و راه به هم پیوستن گسسته ها در آن مشهود است کنایه از اینکه پاسخگوی تمامی نیازها و برای همیشه است . نهج البلاغه ،خطبه ی 158  

اسلاید 7: مقصود از « استنطاق » تعمق و تدبر در گفته های قرآن است که با کنار هم گذاردن آیات مربوط ، آنچه در حالت پراکنده ، گویا نبود ، گویا می شود . آن حضرت می فرماید : « و ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض » برخی آیات که خود بتنهایی گویا نیستند با قرار گرفتن کنار آیات متناسب و مرتبط ، گویا می شوند ؛ و برخی بر برخی گواه خواهد بود تا مفادشان بخوبی روشن و هویدا گردد. نهج البلاغه ،خطبه ی133  

اسلاید 8: ویزگی های تفسیر موضوعینقش اثباتیوالایی در هدف ژرف نگری

اسلاید 9: والایی در هدفهدف در تفسیر ترتیبی فهم معانی قرآن است ، در این تفسیر ، مفسر ، در برابر هر آیه نشسته می کوشد تا به مدلول آن پی ببرد ، با قطع نظر از آنکه آن مفهوم مورد نیاز مخاطب یا پاسخگوی نیاز روز باشدیا نباشد .برخلاف تفسیر موضوعی که سعی دارد به دیدگاههای قرآن در مسائل مورد نیاز دست یابد و به عنوان نظریات وحیانی به مخاطبان عرضه دارد . بدیهی استکه این هدف از ارزش والایی برخوردار است .

اسلاید 10: ژرف نگری در تفسیر ترتیبی،با توجه به گسترة وسیع آیات و ابعاد مختلف آنها،مباحث متنوع و دامنه داری مطرح می گردد که چون فراگیرند و بایستی سراسر قرآن را پوشش دهند،در حقیقت،در آنها بحر طویلی مطرح است و نمی توان چندان درنگ و تعمّق نمود.بر خلاف تفسیر موضوعی که درباره یک یا چند موضوعمرتبط با هم به بحث می نشیند و شتاب ندارد و نمی خواهد هر چه زودتر به انتهای قرآن برسد؛زیراچنین تعهّدی ندارد و تا هر جا که شرایط فراهم بود پیش می رود.بنابراین، در تفسیر ترتیبی گرچه فراگیر است ، علوم و معارف قرآنی به طور اجمال و احیاناً سطحی مورد بحث قرار می گیرد ؛ اما در تفسیر موضوعی ، ژرف نگری و عمق اندیشه حکمفرماست . بنابر این موضوع تفسیر ، به شیوه ترتیبی ، موضوعی وسیع ولی تا اندازه ای سطحی است و در تفسیر موضوعی محدود اما عمیق است .

اسلاید 11: نقش اثباتی ؛ در تفسیر ترتیبی مفسر در نقش مخاطبی ساده که پیش روی استاد زانو زده است ، تنها مستمع و شنونده است و بدون هیچ پیش فرضی آنچه را قرآن می گوید می شنود ؛ قرآن اعطا می کند و مفسر می پذیرد ؛ اما در تفسیر موضوعی مفسر تنها شنونده نیست ؛ بلکه در نقش یک همسخن و هم بحث با قرآن سخن می گوید و با آن محاوره می کند ؛مفسر از قرآن می پرسد و قرآن پاسخ می دهد . موضوع فرضیه ها را بر قرآن عرضه می کند و نظر قرآن را درباره آنها جویا می شود و پس از پاسخ اولیه ، دوباره آن را مطرح می کند و پاسخ دیگر می طلبد و - به تعبیر دیگر – مفسر موضوعی ، قرآن را به استنطاق می کشد تا موضوع کاملاً روشن شود (مفسر فعال است نه فقط منفعل ع غ )

اسلاید 12: تذکراساسی ترین شرط در تدوین تفسیر موضوعی ، تنها به قرآن رجوع کردن و از دیدگاههای آن با خبر شدن است .

اسلاید 13: انواع تفسیر موضوعیتفسیسر موضوعی به صورتهای گوناگون همیشه مطرح بوده است و صاحبنظران همواره در پی مطرح ساختن مواضیع قرآنی بوده اند و کم و بیش بر حسب نیازهای روز در این راه گام نهاده اند . فقها از پیشگامان انجام تفسیر موضوعی – البته یک بعدی – هستند . که آیات مربوط به مسائل فقهی را مورد بحث قرار داده و آیات مربوط به هر یک از ابواب فقه را از سراسر قرآن کنار هم گذارده ، مورد تأمل و دقت قرار داده اند ؛ و این شیوه ای است که تنها ، آیات الاحکام نویسان امامیه انجام داده اند ولی فقهای عامه در اینجا نیز- چنانکه اشاره شد - به شیوه سنتی ترتیبی رفتار کرده اند ؛ در طول تاریخ ، کسان فراوانی یافت شده اند که تنها بخشهایی از قرآن را مد نظر قرار داده و درباره آنها بحث کرده اند ؛ مانند کتب تاریخ انبیا و قصص قرآنی ، معارف قرآن، اخلاق در قرآن ، سنن الهی در قرآن ، آیات علمی قرآن ، اهل بیت در قرآن ، توحید و شرک در قرآن ، یهود در قرآن ، زن از دیدگاه قرآن و از این گونه مباحث تک بعدی از دیدگاه قرآن فراوان یافت می شود ؛ بویژه در دوران اخیر . تمامی اینها خدماتی ارزنده است که صاحبنظران و اندیشه وران اسلامی ، همواره با انگیزه رهنمودهای لازم به جوامع بشری تقدیم کرده اند .نیز کتابهایی که در رد مطاعن ( شبهات ) بر قرآن ، سوال و جواب درباره قرآن ، تنزیه الانبیاء ، متشابهات قرآن ، ناسخ و منسوخ در قرآن ، امثال قرآن ، سوگندهایقرآن ،اعراب قرآن ، حل مشکلات ادبی قرآن ، غریب القرآن (عبارات مشکل قرآن)و از این قبیل مباحث مربوط به مسائل درون قرآن ، همگی جزو تفسیر موضوعی- از نوع تک بعدی – محسوب می شوند .

اسلاید 14: ”اولین دسته بندی موضوعی آیات“اولین دسته بندی موضوعی آیات را همراه با تفسیر ، می توان در موسوعه (مجموعه )حدیثی کبیر « بحار الانوار » تألیف علامه مجلسی یافت . در آغاز هر باب از ابواب متنوع حدیثی ، پیش از نقل احادیث و بر وفق عنوان مطرح شده در آن باب ، آیات مربوط را خیلی حساب شده و دقیق و بر حسب نظم سور ، همراه با تفسیر انتخاب شده از معتبر ترین تفاسیر معروف آورده است که شاید دقیقترین و جامعترین دسته بندی آیات قرآن باشد که تا به امروز انجام گرفته است .علامه مجلسی ، بر حسب عناوین مطرح شده در هر باب ، آیات مربوط را با نهایت دقت و استیعاب کامل ، از سراسر قرآن گرد آورده و به دنبال آن ، گزیده ترین تفسیرها را آورده و سپس به نقل روایات پرداخته است و این عمل تا پایان کتاب ادامه دارد.این دسته بندی آیات که با ظرافت و دقت انجام گرفته است ، شامل تمامی آیات مرتبط با مسائل اسلامی می شود ؛ اصول معارف و مبانی شناخت ، مبدا و معاد ، اخلاق و آداب ، تاریخ و سنن اجتماعی و به طور فراگیر ، همه مسائل مطرح شده در قرآن یا مستنبط از آن ، با بینشی عمیق و چینشی دقیق دسته بندی شده و تفسیر و تبیین گردیده است . چیزی که بی سابقه بوده و پس از آن هم با آن دقت و ظرافت نظیری نیافته است .

اسلاید 15: ”تفاسیر موضوعی و مستقل“تفاسیر موضوعی نسبتاً جامع و فراگیر و در عین حال مستقل ، اخیراً رایج گشته و دانشمندانی در این زمینه آثار ارزشمنده ارائه کرده اند ؛ از جمله ، علامه محقق استاد جعفر سبحانی(متولد 1308 ش) دو اثر نفیس دارد :« مفاهیم القرآن » که تاکنون ده مجلد از آن را به زبان عربی به جهان اسلام تقدیم کرده و « منشور جاوید » به زبان فارسی در دوازده مجلد ..

اسلاید 16: عارف حکیم ، استاد عبدالله جوادی املی(متولد 1313 ش) جدا از تفسیر عرفانی والای « تسنیم » مباحثی پیرامون مسائل اسلامی ، اصول معارف و اخلاق مطرح ساخته که با عنوان « تفسیر موضوعی » در 13 مجلد به چاپ رسیده است .استاد محمد نقی مصباح یزدی( متولد 1313 ش ) تحت عنوان « معارف قرآنی » تا کنون هفت اثر ارزشمند تقدیم جامعه اسلامی نموده است . گزارش کوتاهی از این پنج اثر را خواهیم آورد

اسلاید 17: دانشمند گرامی استاد ناصر مکارم شیرازی (متولد 1305 ش) پس از پایان یافتن « تفسیر نمونه » و ترجمه آن « الأمثل » به استخراج مباحث تفسیری آن پرداخته است که ده مجلد به نام « پیام قرآن » و سه مجلد به نام « اخلاق در قرآن » تا کنون به چاپ رسیده است .

اسلاید 18: استاد محمد علی صابونی از نویسندگان پر کار و سختکوش معاصر سوری ، از قرآن پژوهانی است که افزون بر مسائل متنوع قرآنی و تفسیر ، کتابی در 16 مجلد در زمینه تفسیر موضوعی دارد که در آن ، مطابق نیاز جامعه و روز به تفصیل به مباحث درونی قرآن پرداخته است .استاد محمد متولی شعراوی ، از مصلحان مصری معاصر تفسیری در 29 مجلد دارد که بیشتر ، جنبه تفسیر موضوعی دارد و لذا از آن با نام « تفسیر الشعراوی » یا « خواطر الشعراوی » یاد می کنند . و گزیده ای از آن که مجموعه مباحث تفسیری وی به گونه موضوعی است در سه مجلد به چاپ رسیده است.

اسلاید 19: ”مفاهیم القرآن“در ده مجلد و اثر علامه استاد جعفر سبحانی است . دو مجلد نخست به قلم فاضل محترم جعفر الهادی و بقیه به قلم خود ایشان است . در سال 1400 آغاز شده و همچنان ادامه دارد.جلد نخست : بحث درباره توحید ، فطرت ، عالم ذر و براهین اثبات واجب الوجود در قرآن ؛جلد دوم : در خصوص حکومت اسلامی و ویژگی های آن از نظر قرآن ؛جلد سوم : نبوت ، خاتمیت و جهانی بودن رسالت اسلام ؛جلد چهارم : بحث در خصوص اجر رسالت ، معجزه و شفاعت ؛جلد پنجم : عصمت ، پاسخ به شبهات و مسأله تنزیه انبیا ؛جلد ششم : بحث درباره شناخت صفات جمال و جلال و تفسیر اسماء الله وارد در قرآن به ترتیب الفبا ؛جلد هفتم : بشارت انبیا درباره بعثت خاتم الانبیا و سیره پیامبر از آغاز بعثت تا هجرت و پس از آن – که شامل غزوات و معاهدات آن حضرت است – و بحث از جهاد ؛ که جنبه دفاعی دارد ؛ و در پایان به واقعه غدیرخم است ؛جلد هشتم : بحث معاد و پاسخ به سوالات مربوط به عالم برزخ و جسمانی بودن معاد و تجسم اعمال و اهوال و احوال قیامت ؛جلد نهم : بحث از مثالها و سوگندهای قرآن .جلد دهم : بحث درباره عدل الهی ، مسأله حسن و قبح عقلی ، مسأله امر بین المرین و نفی جبر و تفویض ، بحث از مصلحت و مقتضیات نظام حاکم و نقش بیعت در حکومت اسلامی ، جایگاه اهل بیت از نظر قرآن و نقش آنان در تفسیر ؛ و در پایان ، بحث کوتاهی از تفسیر و مراحل تطور و الوان و انحاء آن در طول تاریخ و مسأله نفی تحریف .

اسلاید 20: ”منشور جاوید“اثر علامه استاد سبحانی ؛ نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی است . مولف ، در سال 1401ق / 1359 ش تألیفشان را آغاز کرده و تاکنون دوازده جلد از آن به چاپ رسیده است .جلد نخست :شامل 24 اصل : 1- یکتا پرستی 2- نیکی به والدین 3- فرزند کشی در جاهلیت و عصر فضا 4- مبارزه با فساد اخلاقی 5- احترام به انسان 6- حمایت از یتیم 7- ابعاد قسط و عدل 8- تکلیف در حدود قدرت 9- عدالت در گفتار 10 – وفای به عهد 11- ابزار شناخت 12- امکان شناخت 13- اسراف و تبذیر 14- حجاب تعصب 15- جایگاه زبان از دیدگاه قرآن 16 – شکر و سپاس 17- آزمایشهای الهی 18- از خود بیگانگی 19- داستانهای قرآن 20 – قلب و فؤاد در قرآن 21- ضرورت تشکیل جامعه 22- بعد جهانی جامعه 23- نظام مندی جامعه 24- سنن الهی در جامعهجلد دوم :مسأله توحید و ابعاد آن ؛ و خداشناسی و براهین ده گانه آن : برهان فطرت ، برهان حدوث ، برهان حرکت ، برهان نظم ، برهان محاسبه و احتمالات ، برهان موازنه و اعتدال ، برهان راهیابی جاندارها ، برهان هماهنگی پدیده ها ، برهان صدیقین ؛جلد سوم : بحث از جهاد ، هجرت ، حق و باطل ، هدایت و ضلال ، تفسیر و تأویل ، محکم و متشابه و عدالت صحابه از دیدگاه تاریخجلد چهارم : بحث گسترده در خصوص نفاق و انسان و نیز بحث از اراده و اختیارجلد پنجم : عصمت و تنزیه انبیاجلد ششم : شناخت پیامبر و امام از دیدگاه قرآن ؛ و بخشی از سیره پیامبر اسلامجلد هفتم : ادامه سیره پیامبر و نگاهی به غزوات آن حضرتجلد هشتم : بحث از توبه ، شفاعت ، احباط و تکفیر و مسأله آگاهی اولیای الهی از غیبتجلد نهم : در باب معاد آن و تجسم اعمالجلد دهم :ضرورت بعثت انبیا و سنت الهی در این بارهجلد یازدهم : قصص انبیا ؛ آنگونه که در قرآن آمده استجلد دوازدهم : ادامه بحثهای قبل تا بحث از حضرت مسیح

اسلاید 21: ”پیام قرآن“گروه هفت نفره ای-که نام آنها در مقدمه ذکر شده - زیر نظر علامه استاد مکارم شیرازی ، مباحث مطرح شده در « تفسیر نمونه » را استخراج کرده و با نظم و ترتیبی طبیعی ، آن را به صورت تفسیر موضوعی در آورده اند . در سال 1408ق / 1366 ش آغاز شده و در ده مجلد الحاقی –در اخلاق - تدوین شده است .جلد نخست : شامل امکان شناخت و ابزار و موانع آن.جلد دوم : خداجویی و انگیزه های آن و برهان نظم-در 21 نشانه - در طبیعت.جلد سوم : طرق معرفه الله و براهین پنجگانه بر اثبات واجب الوجود و ابعاد مسأله توحید.جلد چهارم : بحث از صفات جمال و جلال.جلد پنجم : بحث از معاد و دلایل امکان و براهین اثبات آن ، و بحث از معاد جسمانی و رد شبهات بر آن.جلد ششم : بحث از نشانه های قیامت و عرصات آن و بهشت و دوزخ و مسأله خلود.جلد هفتم : نبوت عامه و مسأله عصمت و تنزیه انبیا و طرق شناخت پیامبران.جلد هشتم : نبوت خاصه و عوامل نفوذ و پیشرفت اسلام.جلد نهم : امامت و ولایت و بررسی دلایل آن و استناد به چهار آیه که مستقیماً و 23 آیه که غیر مستقیم بر آن دلالت دارند.جلد دهم : نظام حکومت در اسلام ، در پهنه تاریخ.دو جلد الحاقی ؛ جلد اول : مبانی اخلاق در قرآن و جلد دوم : اخلاق پسندیده و ناپسند در قرآن.

اسلاید 22: ”معارف قران“استاد مصباح یزدی با توجه به اینکه برخی محتوای دین را به سه بخش ( عقاید ، اخلاق و احکام ) تقسیم کرده اند با نظری دقیقتر آن را به ده بخش تقسیم نموده و از دیدگاه قرآن که منبع اصیل دین است مورد بررسی و بحث قرار داده است :خداشناسی که شامل شناخت خدا و توحید و صفات و کلیات افعال الهی است.2. جهان شناسی: شامل مباحث آفرینش ، پدیده های زمینی ، جهان غیب و مسأله خلق و تدبیر.انسان شناسی : آفرینش انسان ، ویژگی های روح ، کرامت و مسؤولیت انسانی ، زندگی و سنن الهی در حیات فردی و اجتماعی و بالاخره معاد و سر نوشت نهایی بشر.را ه شناسی : انواع علم حضوری و حصولی و الهام و وحی ، مسأله نبوت و ضرورت بعثت انبیا و هدف آن . اعجاز ، عصمت و سر انجام مسأله امامت.راهنماشناسی : تاریخ انبیا و روش پیامبر اسلام در تبلیغ.قرآن شناسی : مباحث پیرامون شناخت قرآن در ابعاد مختلف آن.اخلاق یا انسان سازی قرآن ( رفتار پاک ).برنامه های عیادی قرآن : عیادات و توفیق روابط با خدا.احکام فردی قرآن : معاملات و انواع رفتارهای حلال و حرام.10 . احکام اجتماعی قرآن : انتظامات و روابط داخلی و بین المللی.

اسلاید 23: ”تفسیر موضوعی حکیم جوادی آملی“ن تفسیر که با گرایشی کاملاً عرفانی نگارش یافته ، سبک تفسیری آن بر مبنای تفسیر قرآن به قرآن است و در عین حال ، برای تتمیم و تکمیل هر بحث از روایات معصومین (ع) نیز استفاده شده است .مباحث کتاب از حیث جامعیت مطالب ، ظرافت و عمق و نیز ترتیب منطقی مباحث در سطح مناسبی است ؛ با آنکه مباحث کتاب از ثقل ویژه ای در محتوا بر خوردار است از نظر قلم و نگارش تا حدود زیادی سعی شده تا با زبانی روان و رسا بیان شود تا علاوه بر فضلا و طلاب حوزه ، فرهنگیان و دانشگاهیان نیز بتوانند بیشترین بهره مندی را از آن داشته باشند .این تفسیر ، سرشار از معارف اسلامی ، به شیوه عارفان حقیقی است که با عمق نگری و جامعیت نسبتاً کاملی تقریر و تنظیم گردیده و در موقع تحقیق و تنظیم ، با مراجعه به استاد برای رفع شبهات و ابهامات ، مطالب ارزنده ای بر آن اضافه شده که غالباً در پایان هر بحث با واژه های « گفتنی است » و « تذکر » آمده است و با این عمل ، هرگونه خلل محتمل رفع و تدارک شده است و به صورت تکمیل یافته ارائه گردیده است که از این جهت قابل توجه است .استاد جوادی آملی با ارتباط مداوم علمی با قرآن ، تعلیم و تدریس این مباحث را از دیر باز در مراکز علمی و دینی – اعم از حوزه های علمی و دانشگاهی – آغاز کرده که یکی از جلو ه های بارز آن ، پخش از سیمای جمهوری اسلامی ایران ، به عنوان تفسیر موضوعی قرآن است که از سالهای 61-1360 شمسی آغاز شده و تاکنون ادامه دارد

اسلاید 24: فهرست اجمالی مطالب کتاب تفسیر جوادی آملی جلد نخست : شناخت قرآن و نزول سه گانه آن ، مسأله اعجاز ، رساالت قرآن ، جاودانگی و خاتمیت آن ، تحریف ناپذیری قرآن و فهم قرآن بحث شده استجلد دوم : مبدأ و معاد ، وحی و راههای جهان بینی ، دلایل توحید ، معیارهای اخلاق ، هدف آفرینش و نبوت و عصمت.جلد سوم : وحی و رسالت ، خرد و دانش ، حیات و ممات از نظر قرآن.جلد چهارم : وحی و تفکر ، علم و عمل ، معاش و معاد و برخی از مشاهدات قیامت.جلد پنجم : بحث پیرامون فطرت ، گرایشهای صادق و کاذب از دیدگاه قرآن و راههای تزکیه نفس.جلد ششم : نبوت عامه و سیره انبیا : آدم ، ادریس ، نوح ، هود ، صالح و ابراهیم.جلد هفتم : ادامه سیره انبیا : لوط ، اسحاق ، یعقوب ، یوسف ،ایوب،شعیب،موسی،خضر،لقمان،الیاس،داود؛سلیمان ،یونس، زکریا ، مریم ، یحیی و عیسی (ع).جلد هشتم : سیره حضرت رسول (ص) در دو بخش : معارف توحیدی ، وحی و نبوت و رسالت.جلد نهم : ادامه مباحث نبوت ، معاد و نصایح و مواعظ.جلد دهم : مبادی اخلاق در قرآن ، مقامات عارفان در نگاه ابن سینا ، گزارشی از « رسالة الطیر » فرید الدین عطار.جلد یازدهم : مراحل اخلاق در قرآن ، راههای رسیدن به کمال انقطاع و پایان ناپذیری وحدت شهود.جلد دوازدهم : فطرت در قرآن ، فطری بودن بینش و گرایش به خدا و دین و اخلاق و عوامل موانع شکوفایی فطرت در انسان.جلد سیزدهم : معرفت شناسی در قرآن ، ارکان و مبانی شناخت ، میزان منطقی شناخت عقلی ، شناخت شهودی و موانع شناخت.

اسلاید 25: ”معارف قرآنی“عنوان تفسیری موضوعی است که در آن ، نگارنده –طی جلسات تفسیری - درباره مسائل مهم مطرح شده در قرآن بحث نموده است .این مباحث ، بیشتر در جلسات تفسیری ماه مبارک رمضان ، در جمع طلاب مطرح گردید و از سال 1416 آغاز شده و تا کنون ادامه دارد .آنچه تاکنون به صورت منظم آماده شده ، عبارت است از :دفتر اول : مسأله توحید در چهار بعد اساسی : توحید در ذات ، توحید در صفات ، توحید در افعال و توحید در عبادت.در توحید ذات ، در دو محور احدیت و فردیت بحث شده است در توحید صفات ، از صفات جمال و جلال(صفات ثبوتیه و صفات سلبیه) ، فرق میان آنها و عینیت صفات جمال با ذات مقدس حق ، صفت اراده –که آیا چنان که پیشینیان می گفتند صفت ذات است یا چنان که دانشمندان کنونی قائل اند صفت فعل است - حقیقت علم ، علم قدیم و علم حادث و مسأله بدا مورد بحث قرار گرفته است .در توحید افعالی از جبر و تفویض و امر بین الامرین ، مسأله اذن ، نقش پروردگار در افعال اختیاری انسان ، حدیث مشیت ، خالق آفات و شرور ، قضا و قدر ، سعادت و شقاوت ، انسان از دیدگاه قرآن و نقش او در سر نوشت خویش ، بحث شده است .در توحید عبادی ، از معنای عبودیت ، وجه اختصاص به درگاه احدیت ، مسأله شفاعت ، شفاعت رهبری(؟) ، مسأله توسل ، مسأله تبرک جستن ، بوسیدن دست برای احترام و مباحثی از این دست ، بحث شده است .

اسلاید 26: ”معارف قرانی“دفتر دوم : پیمان عالم ذر ، تجسم اعمال ، تجسم اخلاق ، عالم برزخ ، قالب مثالی ، مسأله رجعت ، تناسخ ارواح و معاد جسمانی.دفتر سوم : مبانی اخلاق در قرآن ، جایگاه اخلاق و آفات و موانع.دفتر چهارم : مبانی اقتصاد سالم از دیدگاه قرآن و مسائل اقتصادی مطرح شده در قرآن.دفتر پنجم: مسأله ولایت و رهبری از دیدگاه قرآن ، جایگاه بیعت ، اصل مشورت ، جایگاه مردم ، مسأله آزادی و دیگر مسائل مربوط به نظام حکومت اسلامی.دفتر ششم : مسأله عصمت و تنزیه انبیا ، تنزیه ساحت قدس خاتم الانبیا ، مسأله سهو النبی و جز آن.دفتر هفتم : تفسیر آیات ولایت : مجموعه آیاتی که بر امر ولایت کبرای ائمه اطهار دلالت دلالت دارند .

اسلاید 27: ”تفاسیر لغوی“تفسیر لغوی را می توان جزو تفسیر موضوعی به حساب آورد زیرا تنها به تفسیر و تبیین واژه های مشکل قرآن پرداخته و « تفسیر غریب القرآن» نام گرفته است.« غریب » در اینجا ، به معنای نا آشنای مطلق نیست تا به فصاحت قرآن خلل وارد کند بلکه –همانگونه که در جای خود بیان کردیم شامل واژه هایی است که در برخی قبایل سرشناس رایج و شناخته شده بوده و احیاناً در دیگر قبایل ، نا آشنا می نموده است ؛ و گرنه خود واژه –چه از لحاظ رواج استعمال و چه از نظر رسا بودن مفهوم - در آن محدوده مشکلی نداشته است .قرآن بر آن بوده تا از واژه های فصیح و متداول در میان عرب اصیل ، از هر قبیله بهر ه گیردو با این روش حکیمانه ، وحدت زبانی فراگیری فراهم آورده است . البته در ابتدا برای قبایلی از عرب که به چنین واژه هایی از قبایل دیگر ، نا آشنا بودند ، مشکل فهم برخی عبارات قرآن پیش می آمد؛ از جمله فهم معنای « أبّاً » - به معنای علف – بر کسانی مانند ابوبکر و عمر مشکل آمد