دلایل و عوارض خشکی دریاچه ارومیه

دلایل و عوارض خشکی دریاچه ارومیه

اسلاید 1: داود وکیلی

اسلاید 2: مقدمهحوضه آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع است که با داشتن دشت‌هایی مانند دشت تبریز، ارومیه، مراغه، مهاباد، میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر، و اشنویه از کانون‌های ارزشمند زندگی و فعالیت به‌شمار می‌رود.آب دریاچه ارومیه بسیار شور است و هیچ‌وقت یخ نمی‌زند و تنها گونه‌هایی از سخت پوستان (آرتمیا)، دیاتوم‌ها و فیتوپلانکتون‌ها در آن زندگی می‌کنند. آرتمیا سخت پوستی است که بیش از نیمی از ترکیبات بدن آن پروتئین بوده و منبع غذایی بسیار مناسبی برای پرورش ماهی و میگو است. شرایط مناسب برای آرتمیا وجود املاح به میزان ۱۵۰ گرم در لیتر است، در حالی که شوری فعلی دریاچه از ۳۵۰- ۳۰۰ گرم در لیتر گذشته است. در نتیجه میزان تراکم آرتمیا نسبت به ۱۰ سال گذشته ۳۰ برابر کاهش یافته و در حال از بین رفتن است.

اسلاید 3: دلایل خشکیمشکل خشک سالی :دریاچه ارومیه و آرال در یک منطقه واقع شده‌اند. به دلیل گرم شدن کره زمین دریاچه‌های بسیاری از جمله آرال خشک شده‌اند. به همین دلیل کارشناسان سرنوشتی مشابه دریاچه آرال برای دریاچه ارومیه پیش‌بینی می‌کنند.دکتر ناصر آق، استاد دانشگاه سهند تبریز می گوید: کارشناسان، خشکی دریاچه ارومیه را از نوع چرخشی اعلام و اظهار کرده بودند پس از 10 سال دریاچه ارومیه به وضعیت عادی بازخواهد گشت ولی متأسفانه وضعیت دریاچه ارومیه با وجود گذشت 12 سال از آغاز خشکسالی رو به وخامت گذاشته است.متاسفانه منطقه خاورمیانه در چند 10 سال گذشته ،با خشکسالی مواجه شده است، که دلیل آن تغییرات اقلیمی جهانی است ولی این امر را نمی توان به تنهایی توجیه کننده بحران دریاچه ارومیه و خشک شدن آن قلمداد کرد.

اسلاید 4: دلایل خشکیاحداث سد :با رشد جمعیت استانهای همجوار دریاچه ارومیه و همچنین توسعه ی بخش های مختلف صنعتی و کشاورزی، در آذربایجان غربی وشرقی نیاز این استانها به آب شیرین رو به فزونی گذاشته است بطوری که در دهه های اخیر دولت مردان وادار شده اند با هزینه ی میلیاردی،و احداث سدهای متعدد نیاز این استانها را به آب شیرین تامین کند اما بنظر می آید با بهرِبرداری از این سدها با معضل جدیدی روبرو هستیم و آن خشک شدن دریاچه ی ارومیه است....بطوری که با احداث سدهایی که روی رودهای ورودی به دریاچه زده شده است تا آخرین قطره آب در پشت سد جمع می شود و دریاچه مانند سالهای پیشین نمی تواند از این آبها استفاده کند...

اسلاید 5: دلایل خشکیاحداث میان گذر روی دریاچه :احداث میان گذر شهید کلانتری بر روی دریاچه ارومیه گرچه به لحاظ اقتصادی برای دو استان آذربایجان غربی و شرقی پرمنفعت بوده است اما این سازه ی منحصر بفرد در شمال غربی کشورعملا گردش و چرخه ی آبی دریاچه را با مشکل روبرو ساخته است بطوری که می توان گفت دریاچه را به دو نیم تقسیم ساخته ، که مهمترین تاثیر آن افزایش روند تبخیر آب از دریاچه ارومیه است، همچنین بدلیل برهم زدن چرخه ی آبی دریاچه ، به نوعی چرخه ی زیستی آن نیز، با مشکل روبرو شده است.....

اسلاید 6: دلایل خشکیاستحصال آبهای زیر زمینی :متاسفانه در دهه های پیشین استحصال آبهای زیر زمینی، به منظور توسعه ی کشاورزی در کل کشور، به شدت رواج یافته است، بطوری که امروزه با یک چالش اساسی در امر کشاورزی، در کل کشور روبرو هستیم....... و امروزه آثار سوء آن را در تمامی استانها نظیر کرمان،یزد،اصفهان،فارس،خراسان و..... شاهد هستیم بطوری که پیش بینی می گردد تا ده سال آینده، در این استانها منابع آبی زیرزمینی، چندانی باقی نماند!....کشاورزان استانهای آذربایجان غربی و شرقی نیز از این قاعده مستثنا نبوده اند و به منظور توسعه ی کشاورزی در این استانها با شدت هرچه بیشتر، با استحصال آبهای زیر زمینی و بدون توجه به تبعات جبران ناپذیر آن به توسعه ی زمین های کشاورزی استان پرداخته اند، بطوری که باعث شدند چشمه هایی که آب دریاچه راتامین می کردند خشک شوند و ضربه ای جبران ناپذیری به حیات دریاچه وارد شود....

اسلاید 7: عوامل انسانیاما بطور خاص مهمترین عوامل انسانی دخیل، در خشک شدن دریاچه ارومیه را می توان به احداث سدها و استحصال آبهای زیر زمینی در اطراف دریاچه اشاره داد.....آبهای زیر زمینی تامین کننده بخشی از آب دریاچه ها بوده اند،از این رو استحصال بی رویه آبهای زیر زمینی و احداث سدهایی درحوزه ی دریاچه ی ارومیه در خشک شدن دریاچه موثر بوده است

اسلاید 8: میزان نقش عوامل موثربراساس آمارهای موجود، 67 درصد از سهم عوامل مؤثر در خشک شدن این دریاچه مربوط به عوامل اقلیمی و کاهش میزان نزولات جوی، 25 درصد مربوط به مصارف آب کشاورزی، 5 درصد احداث سازه‌های هیدرولیکی مانند سدها، روی رودخانه‌های حوضه آبریز و 3 درصد سایر عوامل است. این در شرایطی است که براساس تقسیم‌بندی دیگری، مهم‌ترین فاکتور دخالت انسان‌ در خشک شدن دریاچه ارومیه با سهم 90 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی استان آذربایجان شرقی و غربی است.

اسلاید 9: مسئله قابل توجهبه نقل از روزنامه اقتصاد پویا ؛ در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه ارومیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تأمین نیازهای کشاورزی و خانگی آذربایجان بارها خواستار انتقال آب رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزند به نقاط دیگر شده‌اند و از حکومت درخواست داشتند تا آب این رودخانه‌ها برای تأمین نیاز باغ‌های مراغه و دیگر شهرهای استان استفاده شود و یا با فشار بسیار بر مسئولین طرح میان‌گذر دریاچه ارومیه را اجرایی کردندالبته لازم است اینجا خاطرنشان شود که نمی توان نیازهای منطقه به آب شیرین را کتمان کرد و بایستی راه حلی صحیح برای برآورده شدن این نیاز و همچنین نجات دریاچه ارومیه ، اندیشیده شود.

اسلاید 10: تبعات خشکی دریاچه ارومیه

اسلاید 11: پوشش جانوری در خطر انقراض :یکی از مهمترین ذخایر جانوری دریاچه ارومیه آرتمیا است که از لحاظ اقتصادی حائز اهمیت است. آرتمیا موجودی است که شوری بالایی را تحمل می کند. در دوره هایی که سطح آب دریاچه کم می شود جمعیت آرتمیا کاهش می یابد ولی هیچگاه از بین نمی رود. ولی زمانی که شوری از حدی بالاتر برود آرتمیا نیز از بین می رود.آرتمیا دارای تخم هستند. این تخمها در داخل کیسه ای محافظ است که چند سال بیشتر نمی توانند دوام بیاورند و در صورت که دوره خشک شدگی بیشتر از حدی مجاز باشد این موجودات از بین می روند و همراه آن اکوسیستم بیولوژیکی و زیستی دریاچه هم از بین می رود.

اسلاید 12: پوشش گیاهی در خطر انقراض :همچنین نباید از نظر دور داشت که وضعیت پوشش گیاهی دریاچه، نیز از تاثیرات مخرب خشک شدن آن در امان نخواهد بود.بطوری که می دانیم در برخی از نقاط دریاچه ارومیه جنگلهای درختان‌ پسته‌ وحشی‌، سرو کوهی و بادام‌ وحشی وجود دارد که راز ماندگاری این گونه ها عدم دخالت بشر در این منطقه و آب دریاچه است ولی خشک شدن دریاچه باعث از بین رفتن این جنگلها می شود

اسلاید 13: تبعات آب و هواییثابت شده است که وجود توده های بزرگ آب تا حدی می تواند قاره ای بودن آب و هوا را از بین ببرد که این امر برای دریاچه ارومیه نیز صادق است.این گفته به این معنا است : در حال حاضر دریاچه ارومیه می تواند میان گرمترین دمای ماه سال و سردترین دمای ماه سال تعادل ایجاد کند و هوای ملایمی را برای ساکنان منطقه ایجاد کند. برای مثال اگر اختلاف گرمترین و سردترین ماه سال 50 درجه باشد، با از بین رفتن دریاچه اختلاف دما به 70 درجه می رسد از این رو تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و خشک در انتظار ساکنان منطقه خواهد بود

اسلاید 14: توسعه بیابان نمکخشک شدن اکو سیستم ها باعث می شود تا طوفانها، این رسوبات را دهها و گاه صدها کیلومتر جابه جا کنند و دریاچه ارومیه که منبع عظیمی از نمک است با این طوفانهای نمک به اطراف پخش می شود و معضلات زیادی برای ساکنین منطقه و بخش کشاورزی و حتی برای حیات گیاهان ایجاد می کند.

اسلاید 15:

اسلاید 16: راهکارها

اسلاید 17: مدیریت آب در سطح حوزه (دادن حق آبه ی دریاچه) :یکی از راهکارهای اصلی، بحث مدیریت آب، در سطح حوزه است، اینکه ما آب را به گونه ای مدیریت کنیم. و آبی که دریاچه نیاز دارد و مشخص شده است، به دریاچه برسد بر همین اساس برخی از متخصصان براین باورند که ، رفع بحران دریاچه ارومیه را باید در خود منطقه یافت، در حال حاضر با احداث سدهایی که روی رودهای ورودی به دریاچه زده شده است تا آخرین قطره آب در پشت سد جمع می شود در حالی که باید این آب میان دریاچه و همه موجودات زنده منطقه تقسیم شود.نیاز آبی که برای دریاچه ارومیه محاسبه شده و در هیات دولت به تصویب رسیده است سالانه سه و یک دهم میلیارد متر مکعب است و این تصمیم به عنوان یک مصوبه وجود دارد(البته با توجه به رشد جمعیت منطقه و نیاز روزافزون کشاورزان و صنایع متعدد در استان های آذربایجان غربی وشرقی، به آب شیرین..... ایجاد این تعادل بسیار دشوار شده است. که انجام آن نیازمند یک برنامه ریزی دقیق و صحیح است...)

اسلاید 18: ساماندهی آبهای زیرزمینی:همانطور که در اسلایدهای قبل اشاره شد در سال های اخیر کشاورزان منطقه به منظور توسعه ی مزارع خود با استحصال بی رویه آبهای زیر زمینی، باعث شدند که چشمه هایی که آب دریاچه راتامین می کردند خشک شوند که لازم است با ساماندهی آن حیات چشمه ها را به آنها بازگردانده شود.

اسلاید 19: توقف پروژه های سد سازی دیگر باید پروژه های سد سازی دیگری که در منطقه در دستور کار قرار دارد متوقف شود و میزان خروجی سدهایی که در حال حاضر ساخته شده است نیز افزایش یابد.

اسلاید 20: وام گرفتن آب از خزر وارس، راه حلی دائمی یا ایجاد مشکلی دیگر در شمال کشور!؟

اسلاید 21: انتقال آب از دریای خزر:انتقال آب از دریای خزر به ارومیه از نظر فنی امکان دارد اما از لحاظ عملیات و اعتباری بسیار پرهزینه است زیرا نزدیک به 30 تا 40 برابر اعتبارات آب مناطق غرب کشور را نیاز دارد و با توجه به عامل دیگری مانند تغییر ارتفاع آب، به چالشی جدی در اجرای این طرح تبدیل گشته است بطوری که می دانیم سطح دریاچه ارومیه هزار و دویست متر بالاتر از دریای خزر است و انتقال آب از خزر به ارومیه نیروی عظیمی می طلبد.

اسلاید 22: انتقال آب از دریای خزر:اما با تمام این تفاسیر اگر این تنها راه موجود باشد با توجه به تبعات متعددی که خشک شدن دریاچه ارومیه به بار خواهد آورد بایستی در صورت امکان این انتقال هرچه زودتر انجام پذیرد البته قابل ذکر است که اخیرا طرح انتقال آب خزر به مرکز ایران ، بسیاری را امیدوار کرده است که همین طرح در زمینه ی نجات دریاچه ی ارومیه عملی شود. بایستی توجه داشت که دریاچه ی ارومیه با داشتن ذخایر جانوری مانندآرتمیا و همچنین به لحاظ گردشگری از منظرگاه اقتصادی حائز اهمیت است. و در صورت نجات یافتن قابلیت برگشت سرمایه گذاری را در بلند مدت خواهد داشت.....

اسلاید 23: انتقال آب ارس

اسلاید 24: انتقال آب از رودخانه ارس هم اگر به حق آبه‌ها توجه شود و موافقت سایرکشورها گرفته شود قابل انجام است..... به گفته نادر قاضی‌پور نماینده ارومیه در مجلس ، تنها راه نجات دریاچه ارومیه آبهای رود ارس و شهرستان پیرانشهر است. اما این ایده با مخالفت‌هایی روبروست.همانطور که اشاره شد برای انجام این طرح نیاز به گرفتن موافقت کشورهای همسایه همجوار رودخانه ی ارس است.....که متاسفانه جمهوری آذربایجان مخالفت خود را با انجام این طرح ابراز داشته است.....البته باتوجه به قدرت ایران درمنطقه می توان این طرح را به صورت یک جانبه انجام داد اما عرف دیپلماتیک و حسن همجواری میان دوکشور،طلب می کند که رضایت کشورشمالی هم جلب شود.

اسلاید 25: اما علاوه بر مخالفت جمهوری آذربایجان برخی از کارشناسان نیز بر این باورند: در صورتی که آب رود ارس به دریاچه ارومیه انتقال یاید آب ورودی به دریای خزر کاهش می یابد. و همچنین بر اساس این نظریه برای نجات دریاچه ارومیه به جای خشکاندن ارس و از بین بردن زمین‌های بارور نقاط دیگر باید از مصرف آب کاسته و به وزارت نیرو اجازه داده شود تا آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به این دریاچه می‌ریخته‌اند دوباره به سوی آن رها کند.(که البته در صورت اجرای آن احتمالا کشاورزی منطقه با بحران جدی روبرو خواهد شد)

اسلاید 26: اما بطور کلی می توان دریافت که انتقال آب از رودخانه ارس در شرایطی که وضعیت دریاچه ی ارومیه بحرانی تلفی می گردد....یک گزینه ی ایده آل است اما دائمی نیست! و می توان با انتقال آب از ارس مشکل دریاچه ی را فعلا حل نمود و سپس با در دستور کار قرار گرفتن راه حل های دیگر که در اسلایدهای قبل نیز بدان ها اشاره شد طی یک برنامه ریزی صحیح در مدت ده سال مشکل دریاچه را حل نمود .

اسلاید 27: خاتمهدر خاتمه همانطور که بحث شد وضعیت دریاچه ارومیه بسیار پیچیده است و دلایل خشک شدن آن متعدد است بنابراین، راه حل آن نیز نمی تواند یگانه باشد و بایستی مجموعه ای از راه کارها را برای نجات آن در نظر گرفت و همچنین با اعمال مدیریت بهتر و استفاده از کارشناسان آشنا با مسائل زیست محیطی در سطح کشور از بروز معضلات زیست محیطی این چنینی جلوگیری کرد.به امید نجات دریاچه ی زیبای ارومیه