عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش زنان به اعمال جادویی در دزفول

عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش زنان به اعمال جادویی در دزفول

اسلاید 1: عوامل اجتماعی فرهنگي مؤثر بر گرایش زنان به اعمال جادويي در دزفولجامعه شناسي فرهنگنسیم خواجه زاده Email:ava7tt@yahoo.comدانشگاه علوم و تحقيقات – تهران – بهار 90

اسلاید 2: چکيدهاين تحقيق به دنبال علل اجتماعي و فرهنگي است كه زنان را به سوي نظام شناختي – كنشي مبتني بر جادو و از جمله پديده هايي چون فال قهوه و دعانويسي مي كشاند . دراين تحقيق كه بر اساس روش كيفي و تفسيري بوده، با شناسايي مكانهايي كه در آن ها چنين اعمالي انجام مي گيرد، با زناني كه به اين اماكن مراجعه مي كنند مصاحبه شده در مجموع با 16 زن روستايي و 12 زن شهري مصاحبه فردي به عمل آمد. به نظر مي رسدعلت مراجعه زنان گروه مورد مطالعه به اين اماكن به چند منظور كلي است: بخت گشايي، حل اختلاف زناشويي ، شفا، يافتن اشياي گم شده، رفع نازايي، پسرزايي، استخاره ، تعبيرخواب ، كنجكاوي نسبت به آينده. به نظر مي رسد اكثر زنان مورد مطالعه كه به اين اماكن مراجعه مي كنند تقديرگرا و ديندار هستند و از نوعي ديدگاه شهودي برخوردارند و به ميزان بالايي كليشه هاي جنسيتي را پذيرفته اند. بين متاهلين و مجردين در گرايش به جادو تفاوت خاصي وجود ندارد؛ اين نكته در باره زنان شهري حايز اهميت است كه میزان سن ، برخلاف روستاييان بر نوع گرايش جادويي تاثير گذار است ؛ هم چنين قوميت ، تحصيلات و پايگاه اجتماعي – اقتصادي را نیز از ديگر عوامل موثر در نوع گرايش به جادو در شهر بايد محسوب كرد. واژگان کليدی : پایگاه اقتصادی – اجتماعی، تقدير گرايي ، جادو ، دعا نويسي ، دين داری ، شهود ، کليشه های جنسيتی .

اسلاید 3: تصور رايج بر آن است كه دنياي معاصر وجادو دو مفهوم غير قابل سازش با همند ، اين تصورناشي از اين پنداره است كه دنياي معاصر مبتني بر پيشرفت فن آورانه است و جادو سدي جدي در برابر چنين پيشرفتهايي است. اما آنچه مشهود است ، اين كه نظام شناختي – كنشي مبتني بر جادو در دنياي معاصر حضور دارد، حال يا در اشكال قديمي خود يا بازتوليد شده در اشكال جديد كه حامل همان محتواي قديمي است .جادوmagic به طور كلي به روشهايي اطلاق مي شود كه با هدف تاثيرگذاري بر طبيعت با استفاده از ابزارهاي غيبي و با اتكا بر حضور ارواح يا نيروهايي خارق العاده انجام مي گيرد(ريوير ، 1388 : 190 ) ”جادوگران و دعانويسان از طلسم استفاده زيادي مي كنند پس آشنايي با اين مفهوم نيز بي فايده نيست: طلسم مرکب از کلمات و اشکال و ارقام و جداول است ، كه توسط دعا نويسان و جادو گران روي کاغذ و تکه ي فلز و پوست حيوانات نقش مي شود ، در طلسم کلماتي از دعا را با حروف ناخوانا مي نويسند( تناولي 1385).دعا نویسی به ادعاي قائلين بدان علم استفاده از قدرتهای پنهان موجود درحروف و اعداد و تمام اجزای هستی برای اثر گذاشتن روی اجزای دیگر هستی در جهت حل مشکلات مادی و معنوی است. http://rahnama1845.blogfa.com/post-10.aspx) )از طرفي به نظر مي رسد رجوع به دعانويس توسط بخشي از نظام ديني تقويت مي شود و دين داري Religiousness به بياني کلي يعني داشتن اهتمام ديني به نحوي که نگرش ، گرايش و کنش هاي فرد را متاًثر سازد ( شجاعي زند 1384 : 36 ) .مقدمه و طرح مساله

اسلاید 4: انفعال و سستي حاصل از گرايش به جادو چون يك ابتلاي اجتماعي است به نظر مي رسد اين انفعال و تقدير گراييFatalism كه عبارت است از پذيرش بي چون و چرا ي امور و تسليم شدن در برابر وقايع و آنان را خارج از حيطه تسلط انساني دانستن(بيرو : 1380 : 263)مي تواند از عوامل موثر بر گرايش به جادو باشد براي آنكه از طريق جادو بر اين چنين نيروهاي مافوق انساني تاثير گذارد . در اين ميان زنان به دليل نابرابري ها و نظام سلطه ي مردانه بيشتر به سمت وسوي سرنوشت گرايي ، افکار قضا قدري و سوگواري ها و غصه ها و ترس ها کشانده شدند ودر پي آن چاره را در جادو و دعا نويسي مي بينند .از آن جايي که در تحقيقات پيشين تأثيرعامل جنسيت در گرايش به خرافات نشان داده شده ، اين مقاله به دنبال آن است كه گرايش زنان به امور جادويي و اشكال متداول نظام شناختي- كنشي آنان و چرايي اين گرايش را به طور موردي در دزفول مورد بررسي قرار دهد .هدف تحقیق هدف مقاله حاضر آن است كه گرايش زنان به امور جادويي و اشكال متداول نظام شناختي- كنشي جادويي آنان و چرايي اين گرايش را به طور موردي در شهردزفول واقع درشمال استان خوزستان مورد بررسي قرار دهد و گرايشهاي جادويي زنان شهري و روستايي مورد مطالعه را با يكديگر مقايسه كند .  مقدمه و طرح مساله

اسلاید 5: در فرهنگ جامعه ي ما چه ويژگي نهفته است که افراد را به سوي رفتار هاي جادويي سوق مي دهد؟ آيا منابعي وجود دارد که ، جادو را توجيه و پشتيباني مي کنند ؟ چرا بنا به منابع مختلف ، زنان گرايش بيش تري به جادو از خود نشان مي دهند ؟ پرسشهاي تحقيق

اسلاید 6: پيشينه داخلي:اكثر تحقيات در زمينه جادو در حوزه ادبيات و خصوصا شاهنامه انجام گرفته است(محمدي 1378 ، ذاكري 1384 ، دماوندي 1385 ). در حوزه جامعه شناسي در ايران كارهايي درباره جادو و خرافه انجام گرفته (هنرور ،1372 ، افشاني 1385 ) از آن جا که در تحقيق افشاني كه مبتني بر كار پيمايشي بوده ،يکي از شهرهاي خوزستان بالا ترين ميزان گرايش به خرافات را داشته است والبته سهم زنان از مردان بيشتر بوده ، ما بر آن شديم تا علت گرايش زنان را به جادو ، در يکي ديگر از شهرستان هاي خوزستان – دزفول – والبته با روش كيفي و مصاحبه مورد بر رسي قرار دهيم .پيشينه خارجي:تالبورن وهنسلي به اين نتيجه رسيده اند كه هرچه دينداري بيشتر باشد گرايش به خرافات نيز بيشتر مي شود (Thalbourne & Hensley,2001 ).زب و باربا ، درتحقيقي درباره ي تأثير خرافات بر اختلالات رواني به اين نتيجه رسيدند که زنان بيش از مردان به خرافات گرايش دارند (zebb&Barbara,2001)يونگ معتقد است بين شهود Intuition و گرايش زنان به جادو ارتباط وجود دارد. (Hall & Ames:1998) شهود به عنوان يک منبع مستقل معرفت عبارت است از توانايی کسب معرفت ، بدون نياز به استدلال وتجربه (Britannica,2001(پيشينه تحقيق

اسلاید 7: تفكرجادويي نوعي نظام معرفتي به شمار مي آيد .مقولات انديشه فرد به زعم بسياري از جامعه شناسان متاثر از جامعه هستند ، تا آنجا كه حوزه اي خاص از جامعه شناسي به نام جامعه شناسي معرفت ، به دنبال بررسي و تأثير شرايط اجتماعي در شکل گيري تفکر انسان است( گلوور و ديگران ، 1383 ، توكل 1387) . گاهي جادو بوسيله سيستم اجتماعي و دين حمايت مي شود و تحت حمايت ايدئولوژي جوري پوشانده مي شود كه به راحتي به چشم نيايد .ايدئولوژي جزئي را يک فرد به کار مي برد و ايدئولوژي در مفهوم كلي آن به يك عصر يا طبقه يا گروه تاريخي- اجتماعي مربوط است (مانهايم ، 1380 :99 ).ايدئولوژي در مفهوم كلي آن به گونه اي سازمان يافته تر مي تواند رواج دهنده خرافه و جادو باشد ، چرا كه جادو و خرافه براي طبقه مسلط كاركرد دارد و حافظ منافعش است .بنابراين وقتي در سطح كلان امور جادويي و خرافي امري رايج باشد در سطحي خرد چون يك روستا نيز دعانويس و جادوگر به تلاش زيادي براي توجيه خود نياز ندارند. در اين ميانه زنان بيشتر پيرو اين ايدوئولوژي مي شوند ، چراكه ايدوئولوژي سياسي كلان با ايدئولوژي مردانه همراه و همساز مي شود . ايدوئولوژي مردانه با مهم جلوه دادن كار مردان و كم ارزش نشان دادن زنان و وظايف توليد مثلي ايشان موقعيت مسلط مردان را تأييد و تحكيم مي‏كند.از نظر بورديو زنان برای درک و فهم سلطه گر، از طرح واره ای استفاده می کنند که خود محصول آن سلطه گری است.به اين ترتيب سلطه در درون و وجود سلطه پذیر جا افتاده است http://anthropology.ir/node/1703در نهايت به نظر مي رسد ديد شهودي زنان در تركيب با ايدئولوژي حاكم بر جامعه و تفكر ناشي از بستر اجتماعي و دينداري ، پايگاه اقتصادي ، اجتماعي و فرودستي زنان عوامل اصلي گرايش زنان به جادو را تشكيل مي دهند .چارچوب نظري

اسلاید 8: تحقيق ما تحقيق ميداني و روش تحقيق در اين پژوهش روش كيفي و تفسيري براي يافتن علل گرايش زنان به جادو بود بوده چراكه گردآوري داده‌ها مستلزم حضور محقق در میدان تحقیق بوده ودر نتيجه تماس با جامعه مورد بررسي، و ذهنيت زنان روستايي به دست آمده است. در اين پژوهش ما به دنبال چگونگي و چرايي هستيم وبه اين دليل كه هنوز علل گرايش به جادو چندان شناخته شد ه نيست ، پژوهش كيفي براي شناخت اين علل و ابعاد آن راهگشا خواهد.ابزار گرد آوري داده ها ابزار گرد آوري داده ها به نوع روش تحقيق بررسي دارد .مصاحبه رايج ترين ابزار روش كيفي است. در اموري چون گرايش زنان به خرافه نياز به كار اكتشافي و استقرايي براي شناخت موضوع است. ما نيز براي گردآوري داده‏ها از مصاحبه عميق فردي بهره گرفتيم.مدت هر مصاحبه 1ساعت تا1/30 بود. شيوه انتخاب نمونهانتخاب نمونه به صورت هدفمند و براساس نمونه گيری داوطلبانه بوده و در برخي موارد از گلوله برفي استفاده شده . براي انتخاب اين نمونه ، محقق به مكانهايي كه در آنها اين اعمال(فال قهوه،دعانويسي) انجام مي شد مراجعه كرد ، آرايشگاههاي زنانه در شهر نيز براي يافتن اين مكانها راهگشا بود.در نهايت نمونه مورد مطالعه28 نفر شامل 16 نفر زن روستايي و12 نفر زنان شهري بود . قابليت اعتمادوپاياييبراي بالا بردن قابليت اعتماد محقق تلاش داشت سوگيري وديدگاه شخصي خود را كنار نهد ، ضمنا از راهنماي مصاحبه استفاده كند.براي اينكه پايايي تحقيق لحاظ شود سعي شد جمعيت نمونه تا حد امكان ناهمگن باشد و از نمونه هاي متفاوت در اين مورد استفاده شود ، تمام مصاحبه ها توسط محقق انجام گرفت تا با حضور محقق شناخت عميقتري درباره ماهيت اين امرامكان پذير شود ودر نهايت سخنان ضبط شده بر روي كاغذ پياده شد و محورهاي اصلي آن استخراج گرديد.روش تحقيق

اسلاید 9: مدل نظري تحقيق نوع گرايش به جادوسنشهودپديرش كليشه هاي جنسيتيپايگاه اجتماعي اقتصاديقوميتتقديركراييدينداري(مناسك گرايي)

اسلاید 10: يافته هاي تحقيقبه طور كلي بين مجردين و متاهلين در گرايش به جادو تفاوتي وجود ندارد نكته جالب اينكه هيچ يك از روستاييان تا به حال فال قهوه نگرفته بودند و عموما به دعانويس مراجعه مي كردند.در مبحث دينداري تاكيد محقق بيشتر برروي بعد مناسكي دينداري بود و اموري مانند شركت درروضه، خواندن نماز ، دعا كردن و زيارت رفتن مورد تاكيد بود .با توجه به اين ابعاد تمام زنان روستايي و زنان شهري به جز يك مورد ديندار محسوب مي شدند . زنان روستايي مورد مطالعه شغل مستقلي نداشتند و در كار كشاورزي يا نگهداري از دام به همسران و پسران خود كمك مي كردند .از منظر وبر كشاورزان و روستاييان به جادو بيشتر از دين گرايش دارند(هميلتون،1381) اما زنان شهري مشاغل متفاوتي از پزشك تا خانه دار داشتند .تقديرگرايي در قالب كلماتي چون خواست خدا ، قسمت و پيشاني نوشت از موارد مورد اعتقاد زنان شهر و روستا بود . فاطمه 25 ساله روستايي (لر) كه ديپلمه و متاهل بود و بر اين باور بود ميگرنش نتيجه جادوي فاميل است مي گويد:تا ببيني خدا چي ميخواد بعضيام خيلي پيشونيشون بلنده قسمت ماهم اين بوده ديگهدليل مراجعه زنان روستايي :از اين تعداد 5 مورد براي بخت گشايي ، 4 مورد پسرزايي و نازايي‌، 3مورد جن زدگي و 4 مورد شفاي بيماري(نظير سردرد، دست درد‌، فلج ) مراجعه كرده بودند . دليل عمده مراجعه زنان شهري ، مسايل عشقي و ازدواج و در مواردي تفريح و سرگرمي، اختلافات زناشويي ودانستن آينده بود‌، مراجعه به دعانويس اكثرا گرفتن طلسم جهت بخت گشايي‌، تعبير خواب ويك مورد شفا بود .سن زنان روستايي عامل مهمي در گرايش جادويي آنان نبود اما سن زنان شهري مورد مطالعه در اين تحقيق تعيين كننده گرايش جادويي آنان بود. زنان مسن به دعانويس و زنان جوان اغلب به گرفتن فال قهوه تمايل داشتند.

اسلاید 11: زنان روستايي عميقا به جن اعتقاد داشتند و عموما آن را به صورت شبحي كوتوله تصوير مي كردند ، و معتقد بودند جن سُم دارد و اگر در قالب انسان رود با سمهايش قابل شناسايي است. جن در تعريف عبارت است از موجوداتى عاقل و پنهانى كه بر آنها جنبه‌ى‌نارى يا هوايى غلبه دارد و گفته‌اند نوعى از ارواح مجرده‌اند (حمامى،1386)اعتقاد به جن از اجزا لاينفك نظام اعتقادي روستاييان بود،زهره يكي از دختران روستايي 19ساله(عرب) چنين مي گويد:ما ساختمون خونمون دوقسمته يكي مضيف (اتاق پذيرايي ) و ديگري خونمون ، پدربزرگم از وقتي تو مضيف مي خوابيد مريض شد ، هيچ دكتري نفهميد چشه ، پيرزن بدي بود مي گفت اينجا نخواب، نماز نخوان ، اينجا مال من است ، من خودمم اون پيرزنو ديدم يه شب يك چيز سياه كوتاهي ديدم كه رد شد . ولي از آهن مي ترسند .برخلاف زنان روستايي، زنان شهري به پديده جن با ترديد نگاه مي كردند و در صورت پذيرش جن مي گفتند در گذشته بوده ، الان نيست .زنان شهري نيز مانند زنان روستايي به نوعي ديد شهودي در مورد خود اعتقاد داشتند ومانند زنان روستايي تجربه هايي از زندگي خود ذكر مي كردند مبني بر اينكه آنچه به دلشان بيفتد ، اتفاق خواهد افتاد . مرضيه اهل شهر 45 ساله و پزشك مي گويد: ”خيلي وقتها ميشه دارم به يه نفر فكر مي كنم اون همون لحظه زنگ مي زنه، به نظر من هيچ انرژي تو طبيعت هرز نمي ره وبرگشت داره ”يافته هاي تحقيق

اسلاید 12: جادوي سياه نيز در بين روستاييان وجود داشت كه منشا آن را در همسايه ها يا فاميل خود مي دانستند ، تعدادي نيز مراقب مو يا ناخن چيده شده ي خود بودند هم چنين لباس به كسي قرض نمي دادند ، تاجادو نشوند. اين همان تعبيري است كه فريزر از جادوي مسري مي دهد( فريزر، 1384 )اكثر زنان روستايي مورد مطالعه ازدواج را تنها گزينه براي رهايي از سلطه پدران و برادران خود مي دانند . زينب 17 ساله (عرب) كه جهت بخت گشايي مراجعه كرده بود، مي گويد: ازدواج تنها راه رسيدن به آزادي است ، من اجازه ندارم از خانه بيرون روم ، خانه عموم ديوار به ديوار ماست براي اينكه مجبور نباشيم برويم دم در براي اينكه به خانه عموم بريم برادرهام يه در تو ديوارحياط در آوردن . بسياري از زنان روستايي خصوصا عربها از ترس ازدواج مجدد همسرشان براي داشتن فرزند پسر يا پسران بيشتر دست به دامن دعانويس مي شوند.حليمه 32 ساله(عرب) زن خانه داري بود كه جهت گرفتن طلسم پسردار شدن مراجعه كرده بود و مي گفت : هر تعداد بچه كه شوهرم بخواد ، خوبه ، اگه بچه نباشه ،زن مي ره مي گيره ، اين يه دختر كمه .سيد دست ميكشه تو كمرت ، اين جوري ، حاجت مي گيري.زنان روستايي واكثر زنان شهري مورد مطالعه كليشه هاي جنسيتي را عميقا پذيرفته بودند:سليمه 20 ساله(لر)، روستايي، ديپلمه و مجرد كه براي بخت گشايي مراجعه كرده، مي گويد :“ اگر زني فهميد شوهرش به كس ديگه نظر داره، نبايد پرده دري كنه،‌اول بايد عيب خودش را ببيند‌ ، نبايد به روي خودت بياري.“ نيلوفر 31 ساله ، اهل شهر و متاهل كه براي دانستن آينده زندگي زناشويي اش فال قهوه گرفته بود، مي گويد: ”به نظر من مرد اگه كاري باشه زن بايد همه جوره باهاش بسازه ،زن بايد هر مايه اي كه ميتونه براي زندگيش بذاره ، وقتي شوهري كار مي كنه،زحمت مي كشه دوتا اخلاق بدم كه داشته باشه زن تحمل كنه به جايي بر نمي خوره.بالاخره زني گفتن، مردي گفتن“ يافته هاي تحقيق

اسلاید 13: با توجه به يافته هاي اين تحقيق مشتري اصلي جادو مشتري زنانه است و دليل اين امر در سيستم سلطه مردانه است سلطه اي كه به تعبير بورديودر درون و وجود سلطه پذیر جا افتاده است، این طرح واره یا سیستم به عنوان یک سیستم طبیعی درک می شود و حتي ضروری جلوه می کند این درک به خاطر آن است که عاملان موجود در این طرح واره و سیستم، به آن خو گرفته اند و در ذهنشان، درونی و ملکه یا به نوعی به خصلت (habitus) تبدیل شده است. اين طرحواره نیازی به دلیل و حجت وتوجیه خودش ندارد چرا که بازتاباننده ی نظم موجود است (http://anthropology.ir/node/1703.).باورها و نقش های جنسیتی که از سوی جامعه آموزش داده می شود ، منجر به پذیرش نقش های جنسیتی می شود . زنان می آموزند که بعضی کارها برای آن ها مناسب و برخی نامناسب است ؛ می آموزند که در بند کار خانه محصور شوند ، تبعیض جنسی آن ها را از انسانیت کامل محروم می سازد وبه موجوداتی افسرده و ناخودآگاه بدل می کند که به راه های تخدیری چون جادو روی می آورند از طرفي وقتي ظرفيتهاي جامعه و سيستم اجتماعي قادر به پاسخگويي عقلاني به نيازهاي زنان و مردان ، علي الخصوص زنان نيست‌ آنها به جادو رجوع مي كند كه با سيستم ديني و اجتماعي در تضاد نيست وقتي براي مصون ماندن در برابر مشكلات زن جايگزين ديگري ندارد به سراغ جادو و نتايج ملموس و مثبت آن مي رود .تحليل يافته ها ونتيجه گيري

اسلاید 14: وقتي ايدئولوژي حاكم گاه خود مبلغ و مبشر جادو خرافه است ، وقتي كه زنان طبقه ي فرودستي را تشكيل مي دهند كه ياس و ترس و بي قدرتيشان در تغيير وضع موجود و اين احساس كه كنترلي بر آينده ندارند از آنان موجوداتي تقديرگرا مي سازد چه پناهي ايمن تر از كنج عزايم وچه نسخه اي چاره بخش تر از نويد فالگير.زنان به جادو ، پناه مي برند تا مسکني براي درد خود بيابند ، مسکني که چاره ي درد نيست ، بلکه زمينه ي تسلي و تخدير است و پيامد هاي نا خوشايند را براي مدتي تحمل پذير مي سازد ، البته همين جادو گرايي تسليم را باز توليد مي کند و اين سيکل معيوب ، دو باره و دو باره تکرار مي شود وزنان را دل خوش کنج اوراد و عزائم و نسخه هاي جادويي مي کند.تحليل يافته ها ونتيجه گيري

اسلاید 15: از سويي ديگرمانهايم نظام سياسي را از عوامل اثرگذار برانديشه فرد مي داند.اگر نظام سياسي حاکم ، موجد و حامي ايدئو لوژي جادويي باشد ، طبق گفته ي معروف الناس علي دين ملوکهم ، بسياري از مردم جامعه نيز به اين مسائل روي مي آورند .با اين حال خرافه و جادو كاركردهاي مثبتي نيز دارد ، در مقابل دستورات ديني که صبر و تحويل امور به خداوند يا پاداش آن جهاني را چاره ي امور مي دانند ، قلمرو تسلط و فرمان روايي جادو و خرافه در همين دنيا است، جادو مي تواند در امور دنيايي دخل و تصرف هم داشته باشند ، بنابراين فرد به جادو و خرافه رجوع مي کند تا مشکلش را چاره کند .به هر حال اين مسايل اجزا متشكله باورهاي معرفتي بسياري از زنان را تشكيل مي دهند اگر پرداختن زنان به اين مسائل راهي جزيي و نه چندان مهم در كنار راههاي ديگر باشد قابل چشم پوشي است، آنچه به نظر نگارنده قابل تامل استتحليل يافته ها ونتيجه گيري

اسلاید 16: پذيرش عميق باورهاي جنسيتي در اين زنان و ايفاي نقش منفعل و فرودست در زندگي خانوادگي و اجتماعي خصوصا در مورد زنان روستايي جامعه مورد مطالعه است .آگاهي هاي جنسيتي اين زنان بسيار پايين است و به دليل اينكه آموزش و پرورش دولتي خود مبتني بر نگاه جنسيني است به نظر نمي رسد سطح سواد (خصوصا تا مقطع ديپلم ) تغييري اساسي در آگاهيهاي جنسيتي اين زنان ايجاد كند.برخي زنان شهر اين اعتقادات قديمي را در قالب اسامي جديدي چون تله پاتي و انرژي مثبت و منفي مطرح مي كردند تا گرايششان را يك رويكرد امروزين قلمداد كنند و از بار خجالت آن بكاهند. به نظر مي رسد كه شهرنشيني ، فرهنگ خاص خود را به دنبال دارد، فرهنگي كه حتي در صورت پذيرش اعتقاداتي از اين دست آنها را پيشيني و غير قابل قبول در زندگي امروز مي داند.تحليل يافته ها ونتيجه گيري

اسلاید 17: افشاني ،سيدعليرضا.،(1385)، تبيين جامعه شناختی گرايش به خرافات در ايران « مطالعه ی موردی : شهر های اهواز ، اصفهان و ايلام » ، پايان نامه ی دکتری جامعه شناسی دانشگاه اصفهان  بيرو ، آلن .،(1380 )، فرهنگ علوم اجتماعي، ترجمه باقر ساروخاني ، تهران : انتشارات كيهانتناولي ، پرويز.،(1385 )، طلسم؛ گرافيك سنتي ايران، تهران: نشر بنگاهتوکل، محمد. ،( 1387 ). ، جامعه شناسی معرفت و فرهنگ :تنوع يا تغيير نگرش از كلاسيك به جديد ،دو فصلنامه نامه ي علوم اجتماعي (33) : 1-22 حمامي ، وحيده ، .(1386 )، نگاهى به جن از ديدگاه قرآن و عوام نشريه بينات ، 14(3 ) :170-182دماوندي ، مجتبي ،.( 1385) ، جادو در ايران باستان و کيش زرتشت ، مجله ي مطالعات ايراني ، 5 (10 ) :91 - 108ذاکري ، مصطفي ،.( 1384) ، تصحيح يک طلسم در فردوس الحکمه ، مجله ي تاريخ علم ، 3(1) : 63 – 74ريوير ، کلود ،.( 1388)، در آمدي بر انسان شناسي ، ترجمه ناصر فکوهي ، تهران : نشر نيشجاعي زند ،.( علي رضا). ، 1384 ، مدلي براي سنجش دين داري در ايران ، مجله ي جامعه شناسي ايران ،6 (1 ) : 34 – 66فريزر ، رابرت ،. (1384) ، شاخه ي زرين ( پژوهشي در جادو و دين ) ، ترجمه کاظم فيروز مند ، تهران : مؤسسه ي انتشارات آگاهگلوور ، ديويد و استرابريج ، شيلاف و توکل ، محمد ،.( 1383) ، جامعه شناسي معرفت و علم ، ترجمه شاپور بهيان و ديگران ، تهران : سمتمانهايم ، کارل ، .(1380) ، ايدئولوژي و اوتوپيا ، مقدمه اي بر جامعه شناسي شناخت ، ترجمه فريبرز مجيدي ، تهران : سمتمحمدي ، محمد حسين ،.( 1387) ، جادو در ادبيات فارسي ، فصلنامه علمي پژوهشي دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران: 54-55 (170-171 ) : 10هميلتون ، ملکم ،.(1381)، جامعه شناسي دين ، ترجمه محسن ثلاثي ، تهران : تبييانهنرور ، الهه ،.( 1372) ، پويشي جامعه شناختي بر پديده ي جادو به همراه تحقيقي در شهر مشهد ، پايان نامه ي کار شناسي ارشد علوم اجتماعي دانشگاه تهران Britannica ,. )2001( , Cd – Rom Hall.David .L & Ames .Roger.T,.(1998) , Chinese Philosophy, London : Routledge Thalbourne , M.A & Hensley , J.H,. (2002 ) , Religiosity and belief in the paranormal , The Journal of the American Society for Psychical Research , 65 , 47 – 50Zebb , Barbara J . & Moor , Michael,. ( 2001 ) , Superstition and perceived anxiety control as predictors of psychological distress . In Elseviere Science Inchttp://anthropology.ir/node/1703http://rahnama1845.blogfa.com/post-10.aspxمنابع