اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان

اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان

اسلاید 1: اندیشه ی اجتماعی متفکران مسلماننویسنده: دکتر تقی آزاد ارمکی1391-1392بررسیهای فرهنگی متفکران مسلمان

اسلاید 2: اندیشه ی اجتماعی متفکران مسلمانتلخیص :فصل ششم بررسیهای فرهنگی متفکران مسلمان

اسلاید 3: مرتبط با بخشی از مبانی تئوریکی کتاب جامعه شناسی 1 وجامعه شناسی 2

اسلاید 4: فصل ششمبررسیهای فرهنگی متفکران مسلمانروشهای خاص تحقیق در مطالعات فرهنگیتکنیکهای گرداوری اطلاعاتتجزیه و تحلیل اطلاعات و روش بررسیاشکالات روش فرهنگ شناسان مسلمانبیرونی و مطالعات فرهنگیبررسی سفرنامه هاانگیزه های سفرنامه نویسیپوششهای نفوذ سفرنامه نویسان در ایران

اسلاید 5: تهیه کننده: نسرین صفوی زاده سرگروه علوم اجتماعی اصفهان با تشکر از همکاری سارا آقا داوود92 -1393

اسلاید 6: بررسیهای فرهنگی متفکران مسلمانبا آن که توجه نهایی متفکران به طور مستقیم به فرهنگ نبوده است ولی در زمینه ی مسایل فرهنگی مباحثی چون چگونگی پیدایش فرهنگ ها، توسعه و تحول فرهنگی و عوامل موثر در ایجاد، تغییر و انقراض فرهنگ ها را می توان از موضوعا ت عمده مورد توجه و عنایت متفکران مسلمان دانست.در بررسی تاریخچه این مباحث به مطالعات فرهنگی گوناگونی برمی خوریم که سفرنامه ها مهمترین آن ها هستند.متفکرانی چون ابن فضلان، ابن بطوطه، ناصرخسرو و بیرونی به مسایل و مباحث فرهنگی علاقمند بودند.تصور آن ها از فرهنگ، عبارت از آن نظام فکری ای است که رفتار و کردار آدمیان را جهت می دهد. عنصر اساسی فرهنگ در این دیدگاه، تفکر و اندیشه است. از این رو آن ها تفاوت بین دو جامعه ی زنده و در حال مرگ را در میزان پویایی فرهنگ هریک از این جوامع و میزان فعالیت های فرهنگی می دانستند.ابن فضلان و ابن بطوطه در برخورد با جوامع گوناگون به طرح عناصر و موضوع هایی پرداخته اند که در پویایی دیدگاه فرهنگی آن ها موثر هستند: آداب و سنن، مناسک، عبادات و احکام دینی، مراسم، قوتها و ضعف های فرهنگی، موقعیت دین، شخصیت ها و مراکز علمی و فرهنگی عمده ترین موضوعات مورد علاقه آنان بوده است.در این میان موقعیت نقش و تحولات هر یک از این جوامعه از دریچه فرهنگ نیز مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است.

اسلاید 7: در بیان موقعیت علمی و نظری آثار متفکران مسلمان چندین نظر وجود دارد.عده ای کارهای آنان را در حد گردآوری اطلاعات مورد نیاز مردم شناسان معاصر تلقی می کنند.عده ای دیگر آن ها را با عنوان“مردم شناسی بدون مردم شناس“ توصیف کرده اند.به نظر آن ها تفاوت عمده ی کار مردم شناسان مسلمان و معاصر در 1.اجمال و تفصیل و 2.در خاص و عام بودن کار آن ها است.مطالعات ان ها چارچوب نظری و روش شناسی مشخصی دارد که با همدیگر مرتبط هستند و پارادایم خاصی را تعریف می کنند.در این پارادایم تسلط یک متفکر بر یک نظریه و روش خاص نشان گر تمایز او بر دیگران است. دیدگاه مسلط در ان پارادایم دیدگاه کارکردی است.روش مقایسه روش اصلی است و کار های بیرونی نمونه های اصلی و عمده هستند.مطالعات فرهنگی معاصر بیشتر از نظریه ی کنش متقابل نمادی و پدیدار شناسی متاثر است.دنزین در دیدگاه خود از طرح صرف مباحثی چون سطوح تحلیل“خرد و کلان“، ”عینی و ذهنی“،“عمل اجتماعی مبتنی بر تعقل“ و یا ”تجربه ی اجتماعیی مبتنی بر عمل“ اجتناب کرده، به مباحثی در چهار چوب فرامدرن، آینده، دید رومانتیک و ..پرداخته است.

اسلاید 8: اهمیت کار های دنزین در این است که چگونه تعامل گرایی می تواند در رویارویی و تفسیر مباحث و انتشارات میانجی گرانه سیاسی و اجتماعی، مورد استفاده قرار گیرد.گرایش اصلی متفکران مسلمان در مطالعات فرهنگی کارکرد گرایی است.در بررسی اثار فرهنگی متفکران مسلمان،اصول و مفاهیم عمده ای مشهود است که بدان ها می پردازیم:1.به کارگیری تمثیل بر اساس اعتقاد به دیدگاه اندام واره گیاز نظر این متفکران، جامعه، انسان و دیگر موجودات طبیعی حیات و مرگ دارند.تحت شرایطی متولد می شوند و در شرایط دیگر میمیرند. تغییر در اجزا موجب تغییر در کلیت میشود.2.انتظام و سازگاری اجتماعیفرهنگ شناسان، پدیده های اجتماعی فرهنگی را بر اساس اصل انتظام سازگاری درون سیستمی بررسی و تحلیل میکنند.از نظر آنان جامعه،انسان و فرهنگ هدف دار هستند و درنهایت تعالی آن ها مورد نظر است.

اسلاید 9: 3. سودمندیمتفکران مسلمان، در تحلیل های خود برای همه پدیده ها“بر اساس قبول اصل هدفدار بودن خلقت“ غایت و هدفی قایل شده اند و در نتیجه کارکرد آن ها را جستجو می کنند.4.اصل تغییر درون فرهنگیان ها معتقدند که امور اجتماعی و فرهنگی در گذر زمان به طور جبری دچار تغییر و تحول می شوند.این تحولات جنبه ی تخریبی ندارند، بلکه به اصلاح و سازگار شدن منجر می شود.5.کلیت گراییهمه متفکران مسلمان امور اجتماعی و فرهنگی را بر اساس ملاحظه ی کل آن تحلیل و تبیین کرده اند.از سوی دیگر، آن ها علل و انگیزه وقایع را مورد توجه قرار داده اند. در واقع توضیح وضعیت پدیده در یک کلیت، با توجه به علل پیدایش و گسترش آن مورد توجه فرهنگ شناسان مسلمان بوده است.

اسلاید 10: روش های خاص تحقیق در مطالعات فرهنگیفرهنگ شناسان مسلمان به پالایش اطلاعات باقی مانده از پیشینیان علاقه مند هستند و به تکنیک های مشاهده مشاهده توام با مشارکت و مصاحبه تاکید کرده اند.تکنیک های گرداوری اطلاعاتتجزیه و تحلیل اطلاعات و روش بررسی

اسلاید 11: تکنیک های گرد اوری اطلاعاتمشاهده مستقیممصاحبهثبت وقایع روزانهبی طرفی علمینقل قول از افراد موثقنقل مطالب متواتر

اسلاید 12: مشاهده مستقیمهمه متفکران در مطالعات و تحقیق پدیده های فرهنگی واجتماعی تا حد امکان به مشاهده می پرداختند. بررسی انواع سکه های رایج، بررسی پوشش، بررسی محل نگهداری اذوقه و شیوه های پادشاهی و مدیریت.

اسلاید 13: مصاحبهدر این تکنیک ضمن طرح سوال و دریافت پاسخ، اطلاعات موجود را نیز با افراد در میان می گذاشتند. و صحت و سقم آن ها را معلوم می ساختند.نقل قول از افراد موثق: در این روش از نقل قول و ذکر شنیده ها ویژگی ها و اعتقادات و بینش مردم عصر خود را به تصویر میکشند.نقل مطالب متواتر: مطالبی را نقل می کنند که آنان را به تواتر از افراد گوناگون شنیده باشند.به عبارت دیگر یکی از دلایل صحت اخبار و شنیده ها را تواتر در شنیدن آن ها می دانند.

اسلاید 14: ثبت روزانه اطلاعات و وقایعمتفکران مسلمان به دقت اطلاعت به دست آمده را یادداشت می کردند تا در گذر زمان به دست فراموشی سپرده نشود و هم چنینی تغیرات آتی قابل مقایسه باشد.

اسلاید 15: بی طرفی علمیبیشتر متفکران مسلمان اقوال و ارا دیگران را با بی طرفی علمی مورد قضاوت و ارزیابی قرار داده اند. و در ذکر مشاهدات خود با بی طرفی و بدون دخالت دادن باورهای خود، مسایل مربوط به پیروان سایر ادین و مذاهب را مورد بررسی قرار میدادند و به باور های آن ها به دیده ی احترام مینگریستند.انان در ثبت و ضبط رسوم و اداب و عادات مللی که مشاهده می کردند دقتف بی طرفی و صداقت علمی را رعایت کرده و در ثبت وقایع از مردم و صنوف مختلف سخن می گفتند.

اسلاید 16: تجزیه و تحلیل اطلاعات در مطالعات فرهنگ در نزد متفکران مسلمان از روش مقایسه تاریخی استفاده می شود.از سوی دیگر مطالعات جهت گیری کلان دارد و کمتر مطالعات موردی انجام می گیرد.و بالاخره با به کارگیری روش مقایسه ای، نقاط قوت و ضعف فرهنگ ها و جوامع بازگو می شود.

اسلاید 17: نقد روش فرهنگ شناسان مسلماندخالت ارزش ها در قضاوت های علمی: بعضی از متفکران اسلامی دچار ارزش گذاری شده و از اداب و رسوم و فرهنگ اقوام و ملل چنان یاد می کنند که گویی نسبیت فرهنگی را قبول ندارند و دیگر فرهنگ ها را با محک فرهنگ خود می آزمایند. و آن گاه درباره ی آن ها به قضاوت می نشینند.تاکید بر عجایب و غرایب: برخی از متفکران اسلامی به بازگویی عجایب و غرایب که در مسیر گذر از سرزمین ها و اقوام می شنیدند اقدام می کردند در حالی که چندان به صحت این اظهارات نمیتوان اعتماد کرد.قوم مداری: برخی از دریچه ی فرهنگ خود به بررسی فرهنگ های دیگران پرداخته اند به طوری که پس از دیدن تشریفات و شکوه کشور خود وضع کشورهای دیگر در نظرشان ناچیز آمده است.

اسلاید 18: ابوریحان بیرونی و مطالعات فرهنگیاهمیت کیفی کار او از اینجا روشن می شود که برای درک و فهم درست و صحیح افکار و عقاید هندیان دشواری های زیادی متحمل شده است و برای یافتن برخی از کتاب ها که او را در شناخت مذهب برهمایی یاری می رساندند زحمات زیادی کشیده است.اهمیت تحقیق ابوریحان بیرونی در ابداعات و نوع آوری هایی است که در زمینه ی موضوع و روش تحقیق به وجود اورده است.

اسلاید 19: نوع آوری های ابوریحان بیرونی در زمینه ی موضوع و روش تحقیقفرهنگ به عنوان موضوع جدیدروش مقایسه ای و تاریخیبنیان گذاری اندیشه ی مردم شناسی و دین شناسیتبیین پدیده ها

اسلاید 20: فرهنگ به عنوان موضوع جدیدبیرونی توانست ثابت کند که افکار و عقاید و یا فرهنگ ملل هم مانند حوادث و رویداد های خارجی، می توانند مورد مطالعه و مشاهده ی محقق قرار گیرد.همان گونه که مورخ با واقعیات قابل مشاهده سروکار دارد مردم شناس نیز با واقعیت های قابل مشاهده روبرو است، که میتواند مانند مورخ به توصیف و تبیین و استنتاج بپردازد.

اسلاید 21: روش مقایسه ای و تاریخیابوریحان بیرونی برای تحقیق ارا و اندیشه های هندیان روشی نو ابداع میکند که ان را روش تطبیقی نام نهاده اند. با بهره گیری این روش از راه مشاهده نه تنها به شناخت درستی در زمینه ی فرهنگ و اداب و رسوم دیگران دست می یابد بلکه برای قابل فهم تر نمودن یافته های خود آن را با ادیان و فرهنگ های دیگر نیز تطبیق و مقایسه می کند.

اسلاید 22: بنیان گذاری اندیشه ی مردم شناسی و دین شناسییواخیم واخ دین شناس معروف معاصر فهم و شناخت ادیان مردم را به چهار شرط وابسته می داند.1.آشنایی کامل با زبان آن مردم و درک مفاهیم الفاظ و اصطلاحات آن ها2.وجود زمینه ی عاطفی مساعد3. داشتن شوق و اراده برای پی بردن به چگونگی حیات روحی و دینی آن مردم4.داشتن تجربه دینی .با توجه به اینکه بیرونی زبان سانسکریت را به طور کامل می دانست و از طرف دیگر حالات عاطفی و ذوق سرشار اورا هم به زبان خودش نقل کردند و هم چنین چون او یک فیلسوف الهی و مسلمان است که به طور شایسته از تجربه و احساس دینی برخوردار است طبق نظر یواخیم واخ اگر بپذیریم که او روش مقایسه ای را برای نخستین بار در مطالعه ی ادیان مرسوم کرده است ار این رو می توان او را پدر دین شناسی نامید.

اسلاید 23: تبیین پدیده هافرهنگ شناسان با طرح سوالات و مشکلات عمده جامعه خود و بکارگیری روش تحقیق و بررسی مناسب در صدد تبیین پدیده ها و دست یابی به پاسخ سوال ها برامده اند.به طور کلی، بیشتر متفکران از بینش کارکرد گرایی بهره گرفته و در چارچوب نظام های فرهنگی، ضمن طرح علل پدیده ها، به بیان کارکردها پرداخته اند.

اسلاید 24: تبیین کارکردیبرخی متفکران مانند ابن بطوطه و بیرونی در میان پدیده ها، متوجه کارکرد آن ها هستند و بیان کارکرد پدیده ها را میتوان تبیین کارکردی نامید به عنوان نمونه در بحث طبقات اجتماعی کارکرد پدیده ها مورد نظر است. به عقیده بیرونی صاحبان قدرت نه تنها طبقات را ایجاد می کنند بلکه عامل بازدارنده حرکت جامعه و تحرک اجتماعی هستند.او سپس هر یک از طبقات هند را بر حسب کار و طریقه خود نشانه ها و القاب خاصی که دارند بررسی و وجود تمایز آن ها را برمیشمارد و بسته بودن نظام طبقاتی و رابطه ی آن ها با یک دیگر و رسوم ویژه هر طبقه را گزارش می دهد.

اسلاید 25: بررسی سفرنامه هاهدف اصلی یافتن پاسخ این سوال است که پیدایش سفرنامه نویسی در چه زمان و مکانی بوده است و بنیان گزاران و دنبال کنندگان ان چه کسانی بوده اند؟ آیا سفرنامه نویسی در تاریخ هر ملت و فرهنگ امری همیشگی است؟ آیا همه ملت ها در هر شرایطی به سفرنامه نویسی گرایش پیدا می کنند؟ برای پاسخ گویی به این سوال ها، توجه به تاریخ فرهنگ اسلامی و چگونگی برخورد و مواجه این فرهنگ با دیگر فرهنگ ها از موارد مهم و ضروری است.مسلمانان در شرایط و لحظات گوناگون و تاریخی به ندرت فرهنگ و تمدن دیگر ملت ها را گزارش کرده اند و تنها در برهه هایی از زمان و افرادی معدود به این مهم پرداخته اند.

اسلاید 26: سفرنامه نویسی نزد اروپاییان نیز تاریخ ورود مشخص، معین و منظمی نداشته است. در برهه ای از زمان سفرنامه نویسی رونق گرفته و در برهه هایی حتی یک نمونه از سفر نامه نویسی هم یافت نمی شود.مسلمانان نخستین بار در پی بنیان نهادن فرهنگ و تمدن خود بودند.نه کسی به فکر نگارش سفرنامه بود و نه فرصت چنین مهمی را داشتند.در این دوره از تاریخ تمدن اسلام از هیچ کشور بیگانه ای گزارشی تهیه نشد. ولی قرن دوم هجری سراغاز رونق سفرنامه نویسی است.

اسلاید 27: در این قرن دانشمندان بسیاری به گوشه و کنار جهان رفتند. و از وضعیت زندگی ملل مختلف گزارش هایی تهیه کردنددر میان این افراد جغرافیدانان و تاریخ نگاران،سیاحان وحتی علمای دین، فقها و متکلمان و راویان حدیث دیده می شوند. این شخصیت ها سفر نامه های متعددی نگاشته اند که شامل مباحث اجتماعی، اداب و سننن،فرهنگ، اعتقاد و مسایل سیاسی و ادبیات و علوم و زندگی نامه ی دانشمندان و... هستند.سفرنامه نویسان مسلمان در شکل گیری و علوم مردم نگاری و مردم شناسی نقش عمده ایی ایفا کرده اند.

اسلاید 28: دلیل پیدایش سفرنامه نویسی چیست؟وقتی ملتی در جهت ساختن تمدن و گسترش فرهنگ خویش گام برمیدارد. برای مبارزه و مقابله با دیگر فرهنگ ها و استفاده از تجارب علمی آنان عده ای از علمای خویش را جهت شناسایی ضعف ها و قوت ها به کشور های دیگر میفرستد.انتقال تجربیات و علوم، سرعت پویایی تمدن جدید و اضمحلال و یاانحلال تمدن دیگر را افزون می کند.طبیعی است که حفظ و غنای فرهنگ برای هر ملتی هدف والایی است. سفر نامه ها از جمله وسایل و ابزار دستیابی به این هدف است.ثبت خصوصیات و آداب و روسوم اقوام مختلف و کشف راه هایی که ملت های مختلف با آن زندگی کرده اند و نیز کشف رمز موفقیتشان از اهداف سفرنامه نویسی است.

اسلاید 29: دلایل عمده سفرنامه نویسیبر اثر تقابل و برخورد فرهنگ دو جامعه، تفاوت ها روشن می شود. عده ای برای فهم علل تفاوت ها به گشت و گذار می پردازند.به لحاظ قومیت مرکزی و اعتقاد به اصالت فرهنگ و تاریخ خود، هر ملتی دیدگاه خاصی نسبت به دیگر ملل و فرهنگ ها دارند. جامعه و فرهنگ بیگانه را موجود ناشناخته ای تلقی می کند و برای شناختن آن به گشت و گذار می پردازد.

اسلاید 30: 3.هر فرهنگی درفرهنگ بیگانه عناصر عجیب و غریبی تصور میکند.انگیزه شناختی عناصر عجیب و خارق العاده، زمینه و انگیزه ی سفر به سرزمین های بیگانه را فراهم می آورد 4.بازشناسی خویش و طرح مبانی فکری-فرهنگی در میان دیگر جوامع از دلایل دیگر میل به سفرنامه نویسی است

اسلاید 31: طبقه بندی سفرنامه1.براساس محتوا2.سرزمین3.دوره های تاریخی4.اعتقاد و مذهبجغرافیاییسیاسی-اجتماعییفرهنگی-اعتقادیکشور های اسلامیکشورهای غیر اسلامیسفرنامه دینیانحطاط تمدن اسلامیرشد و شکوفایی تمدن اسلامیپیدایش تمدن اسلامیسفرنامه غیر دینی

اسلاید 32: ژولین فروند در کتاب ارا و نظریه ها در علوم انسانی می گوید:هر نظریه عمومی درباره ی علوم انسانی نیز بعکس به نوعی طبقه بندی رهنمون می شود.وضع متفکرانی مانند اگوست کنت و دیلتای و ویندلبلد چنین است:طبقه بندی را نوعی شیوه کار مقدماتی و ابتدایی و آغازگر معرفت شناسی شمردن، خطاست.فلسفه به هرصورت که باشد ولو این که هدفش طبقه بندی نباشد مشتمل بر یک یا چند طبقه بندی است.

اسلاید 33: انگیزه های سفرنامه نویسیاکثر سفرنامه های اروپاییان در عصر صفویه و قاجاریه حول محور مسایل اجتمایی، سیاسی و نظامی است.این کتاب ها نه تنها به بررسی ویژگیهای ملی،فرهنگی، ساخت قدرت و ارتباطات اجتماعی و روان شناسی اجتماعی مردم می پردازند بلکه امکانات اقتصادی و طبیعی کشورهای اسلامی و ایران را بر می شمارند.این گروه از جهانگردان در پی یافتن زمینه های نفوذ استعمار بوده اند و پوشش کارشان هم مطالعه فرهنگ و شناخت مردم بوده است. در دو سه ده ی گذشته بسیاری از روشنفکران معتقد بودند که این کتاب ها جنبه تحقیقاتی دارند و اروپاییان این سفرنامه ها را درجهت شناخت فرهنگ مردم ایران تالیف کرده انددر صورتی که بعضی از منتقدان جامعه مدعی بودند که در پس این تحقیقات اهداف استعماری وجود دارد

اسلاید 34: چرا سفرنامه نویسی در آن دوران رواج داشت؟اگر به جهان قرن پنجم هجری نگاهی بیندازیم در جاده ها و بازار های اروپا سیاحان و مسافران مسلمان و شرقی زیادی میبینیم در حالی که در مشرق زمین و ایران به ندرت با یک جهانگرد و تاجر غربی مواجه می شویم، سفر کردن و سفرنامه نویسی بیشترکار ملت های شرق است.پنج قرن بعد وضع بالعکس می شود.علت این تغییر به تحولات درونی جامعه و شکل گیری تمدن ها مربوط است.

اسلاید 35: دلیل اصلی این گردش روند سفرنامه نویسی، نابرابری اقتصادی و فرهنگی جوامع است.تقسیم شدن جوامع به توسعه یافته و توسعه نیافته، رشد یافته و رشد نیافته همه نهادها و افراد را در جهت اثبات تایید این نابرابری می کشاند و سیاحان هم از این قاعده مستثنی نیستند.ان ها به شناسایی و ارزیابی وضعیت طرف مقابل می پردازند.این دو گانگی موجب می شود که برخی کشورها سمبل عجایب و غرایب تلقی شوند.برای مثال ابن فضلان وارد منطقه خزر می شود و آداب و رسوم آن منطقه از جهان را عجیب و غریب می داند.

اسلاید 36: اهداف سفرنامه نویسانتبلیغات مذهبیبهره برداری سیاسیشناسایی منابع طبیعیشناسایی علوم و فنون و مهارتهاشناسایی روحیات و خلق و خوی مردمشناسایی تکیه گاه های فرهنگیارزیابی نیاز های جامعه

اسلاید 37: موضوعات مورد بحث در سفرنامه های خارجیانی که به ایران آمدند!بیان موضوعات سفرنامه های خارجیان در مورد ایران می تواند معیار مناسبی در بیان جهت گیری خاص سیاسی، فرهنگی آنان باشد. موضوعات مورد بحث در سفرنامه های خارجیان دو گون است:اول، موردی که مورد اتفاق نظر سفرنامه نویسان بوده است. دوم مورد یا مواردی که سفرنامه نویسان به طور فردی به ان ها اشاره کرده اند و در طرح ان ها اتفاق نظر نداشته اند.سفرنامه ها عمدتا در پرداختن به موارد زیر اشتراک داشته اند.1-حرم سرا2- فساد در میان مردم 3- فساد و فحشا در دربارها4-ازدواج موقت5-هتک ناموس و بال بودن زنا6- مجازات های اجتماعی و این که این مجازات ها غیر انسانی و با قوانین انسانی مخالف هستند7- ترویج عقاید خود و منحط نشان دادن عقاید مردم 8-تبلیغ مذاهب و بررسی میزان اعتقاد مردم با آن ها9- ذکر منابع و معادن و امکانات مالی جامعه10-مکان های مقدس و اثار باستانی

اسلاید 38: پوشش های نفوذ سفرنامه نویسان در ایرانکوشش های نفوذ سفرنامه نویسان در دستگاه های شاهان ایران در دوره های مختلف متفاوت بود. برادران شرلی در زمان حکومت شاه عباس به عنوان کارشناس نظامی وارد ایران شدند و تا مقام عالی مشاورت شاه ارتقا یافتند.کوشش کارشناسی نظامی و سیاسی نخستین و مهمترین شیوه ی نفوذ جهانگردان در دولت ایران و جلب اعتماد ایران بود.پزشکی و طبابت جدید یکی دیگر از پوشش های اصلی نفوذ سیاحان در دربار شاهان بود.حکیمان فرنگی همیشه دارو های جدیدی نیز به همراه می آوردند.

اسلاید 39: انگیزه های سفرنامه های مسلمانان و اروپاییانسفرنامه های مسلمانان و اروپاییان با انگیزه های متفاوت نگاشته شده است.1.جهانگردان مسلمان در پی توصیف واقعیت های جهان عصر خود بودند در حالی که اروپاییان بیشتر به قصد گرد اوردی اطلاعات سیاسی و نظامی به ایران و کشور های اسلامی میامدند. 2.سفرنامه نویسان غربی تمامی اطلاعات خود را در کتاب هایشان منعکس نمیکردند، بلکه اطلاعات مهم و اساسی را که بیشتر جنبه ی اطلاعاتی و محرمانه داشت در اختیار دولت های خود قرار می دادند. و اطلاعات عام و غیر محرمانه را به چاپ می رساندند.

اسلاید 40: 3.محتوای این سفرنامه ها بیشتر در شناخت مردم است و بر زمینه های فرهنگی، اجتماعی تاکید بسیار دارند.بنابراین کمتر سفرنامه ای را می تاوان یافت که اهخداف علمی داشته باشد.اکثر این اثار در پی معرفی فرهنگ و ملیت کشورها به عموم مردم است.4.رونق سفرنامه نویسی در سده های اخیر بیان گر این نکته است که غربیان تلاش دارند به شرقیان بپذیرانند که برای دست یابی به منابع مدرن و دقیق در خصوص مشرق زمینف باید به اثار مستشرقان مراجع کرد تا اثار کهن شرقیان

اسلاید 41: سفرنامه ابن فضلانابن فضلان از دانش مندان مسلمان است که در قرن سوم چهارم هجری میزیسته است.در سال 259 هجری از طرف المقتدر عباسی به سرپرستی هیتی به کشور های روس و اسلاو بلغار مامور شد.ابن فضلان در انگیزه سفر هیت چنین مینویسدمقصود هیت اعزامی اشنا ساختن اهالی به امور دنیایی بود و این کار از وظایف مهم هیت به شمار میرفت.ابن فضلان با بصیرت و اگاهی به مطالعه ی جوامع می پردازد.او که سفرنامه ی خود را در قالب داستان نگاشته استف بر خلاف سنت معمول خود به بیان مسایل اجتمای زمانی میپردازد و از بیان مسایل جغرافیایی سرزمین هایی که دیده است خودداری میکند.او به مسایلی چون نحوه ی لباس پوشیدن، آداب و رسوم، دین داری، اعمال و مناسک حج، رسم زناشویی، شیوه معماری، خوراک، قوانین و مجازات ها و تشریفات و مهمانداری اشاره دارد.

اسلاید 42: مباحث مردم شناسی در سفرنامه ابن فضلانخویشاوندی: در بحث خویشاوندی به مواردی چون مقام و منزلت زن،تعلیم و تربیت فرزندان، ارث، مجازات، ازدواج، اداب و رسوم می پردازدمراسم کفن و دفن: عالی ترین فراز کتاب ابن فضلان توصیف مراسم کفن و دفن است.مهمان نوازی: یکی دیگر از مباحث مورد بحث در سفرنامه ی ابن فضلان موضوع مهمان نوازی است که ابن فضلان آداب و رسوم آن راب سیار هنرمندانه توصیف کرده است.

اسلاید 43: ویژگی های سفرنامه ی ابن فضلانسفر با قصد فرهنگی سیاسی شروع شدروش وی، مشاهده مشارکتی بودموضوعات مطرح، اغلب فرهنگی، اجتماعی هستند نه موضوعات جغرافیایی به کشور های غیر مسلمان وارد شده است اثر او منبع معتبری برای بررسی سیر تطور جوامعی که او در آن ها به سیر و سفر پرداخته است.

اسلاید 44: سفرنامه ناصرخسروناصرخسرو در ذی القعده 394 ه.ق در قریه ی قبادیان بلخ تولد یافت. در آغز جوانی دانش های زمان خود“ حساب، هندسه، نجوم، طب، روانشناسی، موسیقی، الهیات و تفسیر“ را فرا گرفت.ناصر خسرو به غیر از سفرنامه تالیفات دیگری نیز دارد.مانند دیوان اشعار،منظومه نامه،جامع الحکمتین از معروف ترین اثار او هستند.وی در دربار سلطان محمود و سلطان مسعود غرنوی شغل دیوانی و دبیری داشت.و پس از دیدن خوابی شغل دیوانی را رها کرد و به مدت 7 سال به مسافرت رفت.در بازگشت از سفر پنجاه ساله بود و در مصر اسماعیلی مذهب شد و با حمله ی سلجوقیان به مازندران پناهنده شد و سپس به بلخ رفت و مابقی عمر خود را در انزوا به سر برد تا در سال 481 هجری قمری در به گان در گذشت

اسلاید 45: ناصرخسرو در تنظیم و نگارش سفرنامه از روش خاصی بهره گرفت او شخصی راستگو و از غرض ورزی به دور بود. و هر آنچه را که در مورد مردم و جوامع مورد بررسی صحیح تشخیص می داد می نوشت.او در بررسی عقاید مردم،همچون یک محقق برخورد می کرد. شنیده ها را مورد نقد و بررسی قرار میداد و آن ها را اثبات یا رد می کرد. ناصر خسرو در بیان موقعیت ها، تاریخچه، مساحت، شکل، موقعیت جغرافیا، تاسیسات و اثار باستانی را توصیف کرد و در نهایت، مسایل اجتماعی و اقتصادی را بازگو نموده است.ناصرخسرو کلی ترین و دقیق ترین توصیفات را از وضعیت مناطق و شهرها بیان میکند. او به طرح مسایل اقتصادی، حقوقی، آداب و رسوم و مسایل اجتماعی مکان های مورد مشاهده اش پرداخته است.در مباحث اقتصادی از بازار،مبادله،تولیدات،مشاغل،صنعت،بازرگانی،واردات و صادرات بحث به میان می اورد.در مسایل حقوقی از مجازات در مورد مراسم از آب خواهی مکان های مقدس،مذاهب،بیان اعمال و رفتار دینی و از آداب لباس پوشیدن و غذا خوردن یاد کرده است.

اسلاید 46: ویژگی های سفرنامه ناصر خسروسفر با قصد زیارت شروع میشودسفرنامه نویس خود جامعه را مورد بررسی و بر اساس روش مشاهده مشارکتی و مصاحبه اطلاعات مورد نیاز را گرد اوری کرده استوجود مطالب خدشه بردار و ضعیف را نفی نمی کند منتهی معتقد است که ضعف اطلاعات ناشی از معتبر نبودن منبع خبر است نه بی توجهی مولف.محل گشت و گذار او کشور های اسلامی است مسایل فرهنگی،اجتماعی،اقتصادی و جغرافیایی جوامع را مورد بررسی قرار می دهد.

اسلاید 47: سفرنامه ابن بطوطهابن بطوطه در سال 725 ه.ج در 22 سالگی مسافرت خود را از مغرب آغز کرد. قصد او از این سفر تشرف به مکه مکرمه بود. ولی شنیدن خبر بذل و بخشش سلطان هند او را علاقه مند سفر به این دیار نمود.سفر های او در سال 753 هجری قمری به پایان رسید در مورد نحوه سفر خود می گوید“ تصمیم داشتم که هرگز از یک راه دوبار نروم.“مسافرت او حدود 28 سال به طول انجامید. در این مدت مسیر های زیر را پیمود.1.در سال 725ازمغرب حرکت میکند و از طریق تونس،اسکندریه،قاهره،بیروت،انطاکیه و مدینه به مکه می رسد2.از مکه حرکت میکند و از طریق بصره،ابادان و شوشتر و اصفهان به شیراز می رسد3. از کازرون به کوفه و کربلا و بغداد می رود و در نهایت به مکه وارد می شود. در مراسم حج شرکت میکند.4.پس از حج به یمن...و بحرین میرود و زا طریق یمامه دیگر بار به مکه مشرف میشود.5.پس از حج به اسیای صغیر می رود و در نهایت به غزنین و کابل می رسد.

اسلاید 48: تفاوت های سفرنامه ی ابن بطوطه با سایر جهانگرداناز جهت شمال و وسعت مکان ها و موضوعات از لحاظ توجه بیش از حد به مسایل فرهنگی و اجتماعی و اجتناب از طرح مسایل جغرافیاییثبت وقایع تاریخی،ذکر زمان وقوع و سند آن هاطرح مسایل ویژه قرن هشتم

اسلاید 49: شیوه سفرنامه نویسیروش ابن بطوطه روش مشاهده ای و اسنادی است.شهرهایی که دیدار از آن ها برای او ممکن شدند به روش مشاهده مورد توصیف قرار گرفته اند.لکن شهرهایی را که امکان دیدار و مسافرت به ان ها برای او میسر نشده است به استناد قول دیگران توصیف کرده است.ابن بطوطه اساس روش مطالعه خویش را بر مشاهده قرار داده و تا آن جا که ممکن بود مشاهدات خود را ثبت میکردو البته در صورت لزوم از روش مصاحبه نیز استفاده کرده است.در جایی که مشاهده و مصاحبه امکان پذیر نوده از روش اسنادی استفاده کرده است.با این وجود ابن بطوطه از جمله پژوهش گران اجتماعی است که اعتقاد به گرایش های دینی خود را در تحلیل وقایع دخالت داده است.

اسلاید 50: موضوعات مورد بحث در سفرنامه ابن بطوطهاداب و سننابن بطوطه در موارد بسیاری لفظ رسم و رسوم و اداب را در کتاب خود اورده است و با اگاهی بحث اداب و سنت های اجتماعیی را مطرح کرده است.او معتقد است که جوامع متشکل از شبکه ی در هم پیچیده ای از سنت ها هستند که ایجاد تغییر در ان به اسانی امکان پذیر نیست. در صورت ضرورت تغییر در جامعه باید مکانیزم های اجتماعی شناخت و به واسطه ی آن ها دست به تغییر زد.

اسلاید 51: مشخصات نظام اجتماعی سنتی از دیدگاه ابن بطوطهنظام اجتماعی کمتر تغییر پذیر است و یا حداقل تغییر پذیری در ان به ندرت و سختی صورت می پذیرد.برخی از سنت ها غیر معقولند ولی میبایند اجرا شوندبیان نیاز ها و خواسته ها از طریق انجام اعمالی که حکم سنت دارد صورت می گیرد.عجایب و غرایب تلقی کردن بعضی از سنت هاکارکرد سنت ها در جوامع

اسلاید 52: مواردی از اداب و سنن مطرح در سفرنامه ابن بطوطهمراسم تشیع جنازهاداب مربوط به لباس پوشیدناداب و سنن مهمان نوازیروحیه ی ملت هاازدواج و اداب و سنن مربوط به آنشیوه برخورد مردم با خارجیانمراسم دینیمراسم سپاهی گریمراسم حضور در دربارمسافرت در آب و هوای خشک

اسلاید 53: مذهبحساسیت مذهبی ابن بطوطه و دیدگاه ویژه او در مورد شیعیان از ویژگی های سفرنامه اوست.ابن بطوطه از طیف افرادی است که مذهب را مانند اقتصاد،شهرنشینی و حتی در ارتباط با ان ها بررسی کرده است.او در طول 30 سال گشت و گذار خویش اکثرا به کشورهای مسلمان مسافرت کرد قصد او از مسافرت تبلیغ دین و ایین دینی خاص نبود از این رو برخوردش با مذاهب طبیعی و عادی بود و در کتابش نیز دیده نشده که در پس تخریب عقیده ای برای تبلیغ دینی برامده باشد.به همین جهت عده ای او را محققی ازاد اندیش قلم داد کرده اند. با این وجود ابن بطوطه مانند دیگر دانشمندان علوم اجتماعی معتقد به ایدیولوژی و جهان بینی بود که در موارد ویژه ای آن را ابراز کرده و نتوانسته است از آن به دور بماند.ابن بطوطه در بررسی مذاهب در بیشتر جهات از انصاف برخوردار بوده است ولی در بررسی مذهب شیعه بیش از اندازه افراط کرده و ارزش کارهای خود را زیر سوال برده است.از نظر ابن بطوطه مذهب با مسایل دیگر ارتباط دارد او ضمن توصیف موقعیت مذهب در جوامع اسلام به بیان رابطه مذهب با امور دیگر اجتماعی نیز پرداخته است. ابن بطوطه مذهب را امری مجرد و اعتقادی مشخص تلقی نمیکرد.

اسلاید 54: مذهب و مورفولوژی اجتماعی در سفرنامه ابن بطوطهمکان ها و زیارتگاه ها: او در سفرنامه اش مکان ها و زیارت نامه های هرمنطقه را برمیشمارد و رابطه بین مراکز دینی،زیارتگاه ها و قبور بزرگان دین را توصیف میکند.تاریخچه و نام شهرها: او در سفرنامه خود تاریخچه و نام شهرهایی که زمینه های دینی و مذهبی دراند را ذکر کرده و به بررسی دلایل پیدایش این شهرها خصوصا زمینه های دینی و دلایل نام گذاری و اعتبار و اهمیت آن ها می پردازد.تقسیم بندی شهرها و روستاها: براساس اعتقادات مذهبی را مورد توجه قرار داده است تغییرات محل سکونت و چهره شهرها بر اساس مذاهب گوناگون:

اسلاید 55: مذهب و تشخیص اجتماعیمذهب از نظر ابن بطوطه در این جوامع اعتبار خاص خود را دارد و هرکس که به مذهب مرسوم در جامعه معتقد و یا مبلغ و مدافع آن و یا ملبس به لباس دین باشد دارای اعتبار و منزلت ویژه ای است و در جا هایی از کتاب خود به تفاوت ها و اختلاف بین عوام و علمای دین و یا زندگی مسلمانان و غیر مسلمانان پرداخته است.

اسلاید 56: مذهب و طوایفابن بطوطه پیش از بیان ویژگی های اجتماعی و سیاسی جوامع اساس جدایی آن ها را که دین است مورد بررسی قرار می دهد و جنگ و درگیری بین طوایف را بر اساس اختلافات مذهبی آن ها می داند.

اسلاید 57: مذهب و مسایل سیاسیابن بطوطه به اختلافات در جوامع اشاره می کند و از نظر وی علت اختلافات در سه زمینه است1.اختلافات بین مسلمانان که بیشتر حول محور شیعه و سنی دور میزند2.اختلافات بین مسلمانان و هندوها3.اختلاف مسلمانان و رومیان که وی آن را در راستای مذهب یاد میکند

اسلاید 58: شهرنشینیابن بطوطه در مورد شهرها به طرح مسایلی چون دلیل نام گذاری شهرها،تاریخچه شهرها،مصالح و موارد به کار برده شده در ساختمان ها،قشر بندی، مسایل اجتماعی و سیاسی در شهرها پرداخته است.هم چنین در بیان دلیل بنای شهر که بر اساس اقتصادی بوده یا جنبه سیاسی و مذهبی و اجتماعی داشته پرداخته است.ابن بطوطه از مساجد عمده و ابنیه و اثار باستانی مثل مغازه ها و کاخ ها و اهرام ثلاثه مصر و خانه ها و... یاد میکند و به بررسی و توصیف عظمت و قدمت تاریخی معماری و اهمیت آن ها می پردازداو ضمن بیان تاسیسات شهری از قبیل حمام و بازار مدارس،بیمارستان ها و پل و در هر شهر از معماری شکل بناها و نحوه

اسلاید 59: اقتصادابن بطوطه در هر شهر و هر منطقه ای از تولیدات آن ها نام برده است و به تفاوت شهرها و کشورها در تولیدات پرداخته است. و به معرفی محصولات سرزمین های مختلف که در جاهای دیگر دیده نمیشود پرداخته است.

اسلاید 60: اقوام و قبایلقبایل و قومیت ها یکی دیگر از مباحث مطرح در کتاب ابن بطوطه است در این مورد مسایلی چون علل اختلاف طوایف، زبان، ملیت، وضع اقتصادی، تولیدات، روحیات، سکونت، روابط اجتماعی و نظام خویشاوندی را مطرح میکند.در این زمینه علاوه بر معرفی تولیدات کشاورزی و.. به توصیف زمین های قابل کشت،شیوهی ابیاری،معادن،شیوه کشتیرانی،شیوه معامله و واحد پول پرداخته است.او هم چنین به بیان مشاغل در شهرها نیز پرداخته است.وی به منابع گوناگون دریافت عوارض و مالیات نیز توجه کرده است.علاوه بر مباحث مطرح شده ابن بطوطه در کتابش داستان هایی در کرامات صوفیان،بخشش شاه هندوستان،شورش مردم شیراز،جلوس شاهان و سلاطین،اداب و تشریفات دربار،جمعیت و اب و ابیاری رودخانه ها سخن به میان اورده است.

اسلاید 61: پایان