دستور وابستگی نظریه گروه‌های خودگردان

دستور وابستگی نظریه گروه‌های خودگردان

اسلاید 1: دستور وابستگی نظریۀ گروههای خودگردان امید طبیب زادهotabibzadeh@yahoo.comدانشیار گروه زبانشناسی دانشگاه بوعلی سینا1

اسلاید 2: مقدمهویرایش دوم دستور زبان، بازسازی مجدد یک نظام است، و نه ویرایش سادۀ یک متن از طریق اصلاحات و اضافاتدکتر باطنیدکتر صادقیدکتر غلامعلی زاده2

اسلاید 3: چرا نظریه؟یکی از اهداف نظریه این است که از طریق یافتن یا خلق کردنِ روابط میان اجزاءِ پدیدۀ مورد بحث، درک آن پدیده را ساده تر و یا رفتار آن را توجیه کنددر علوم انسانی روابط میان اجزاءِ یک پدیده برحسب نوع نگاه یا تأویل ما تغییر میکند، و این نه عیب این علوم و نه حُسن آن، بلکه ویژگیِ ذاتی آن است.3

اسلاید 4: یک پدیدۀ ثابت و دو دیدگاه متفاوت: دستور زایشی، برحسب روابط بین کل و جزء: علی کتاب را به من داد4

اسلاید 5: دستور وابستگی، برحسب روابط بین هسته و وابسته (روابط وابستگی): علی کتاب را به من داد5

اسلاید 6: بخش اول: دستور وابستگی Tesniere 1959/1980; Engel 2006, Helbig and Buscha 2003… -دستوری صورتگراست-محیطی آزمایشگاهی برای بررسی جمله و اجزاءِ آن بوجود میاورد (مث. نظام فارسی معیار رسمی امروز)-بزرگترین واحدی که بررسی میکند، جمله دستوری است:-جملۀ دستوری: من کتاب میخوانم-جملۀ غیردستوری: *من به کتاب میخوانم-جملۀ ناقص: ؟؟من میخوانم-جملۀ نشاندار: ؟من لقمه لقمه کتاب میخوانمهدف از تحلیل نحوی: تعیین نقش تمام صورتهای کلمه یا واحدهای واژگانی6

اسلاید 7: هستۀ جملههستۀ هر جمله فعل اصلی یا مرکزی آن جمله است:علی کتاب سبز را خواندبقیۀ اجزاءِ جمله یا مستقیماً وابستۀ فعل هستند، یا وابستۀ یکی از وابسته های فعل: «علی» و «کتاب سبز» هر دو وابستۀ مستقیم فعل «خواندن» هستند: اولی در نقش فاعل و دومی در نقش متمم مستقیم ظاهر شده است.7

اسلاید 8: نظریۀ گروههای خودگردان: دو فرض اصلی اولاً هرگروه نحوی، چه جمله باشد و چه گروه کوچکتری چون گروه اسمی یا صفتی و غیره، در نهایت از بیش از پنج نوع عنصر تشکیل نمیشود. ثانیاً ساخت هر گروه را تنها از طریق شرحِ روابط وابستگی در میان همین پنج عنصر می­توان نمایش داد.8

اسلاید 9: پنج عنصر در تمام گروه های نحوی1. هسته، 2. متمم اجباریِ هسته (متاج)، 3. متمم اختیاریِ هسته (متاخ)،4. افزودۀ خاص (افخ) که افزودۀ هسته است، و5. افزودۀ عام (افع) که افزودۀ کلّ گروه است9

اسلاید 10: چهار نوع وابستۀ موجود در هر گروه نحوی10

اسلاید 11: پنج عنصر 1. هستههستۀ هرگروه: عنصری است که صورت گروه با آن مشخص می­شود. مثلا هستۀ گروه اسمی اسم است، هستۀ گروه حرف اضافه­ای حرف اضافه است، هستۀ گروه صفتی صفت، و هستۀ گروه قیدی نیز قید است. در دستور وابستگی، فعل هستۀ جمله است، ازاین­رو کلّ جمله را می­توان گروه فعلی دانست.11

اسلاید 12: 2و 3. متمم­های اجباری و اختیاریمتمم ها وابسته­هایی هستند که در ساخت ظرفیتی هسته قرار دارندهسته ناظر بر صورت و تعداد متمم­های اجباری و اختیاری خودش است، زیرا از زمانی که هسته به عنوان عنصری واژگانی در واژگان اهلِ زبان قرار دارد، صورت و تعداد متمم­های آن واژه در ساخت ظرفیتی هسته مشخص است12

اسلاید 13: 2و 3. تفاوت متمم­های اجباری و اختیاریحذف متمم اجباری گروه را غیردستوری می­سازد:؟؟علی خواندعلی کتاب را خواند اما حذف متمم اختیاری باعث غیردستوری شدن گروه نحوی نمیشود:علی ازدواج کردعلی با مریم ازدواج کرد13

اسلاید 14: 4. افزودۀ خاصوابسته ای است که در ساختِ ظرفیتی هسته قرار ندارد، یعنی هسته نظارتی بر صورت و تعداد این افزوده ها ندارداهل زبان به اقتضای بحث افزوده های خاص را به هر تعداد و هر صورتی که بخواهند به هسته می افزایند. البته هسته از حیث معنایی پیوندهای خاصی با افزوده های خاص خود دارد بطوری که اهل زبان نمیتوانند هر افزودۀ خاصی را با هرهسته ای بکار ببرند:علی لقمه لقمه غذا میخورد؟علی لقمه لقمه کتاب میخواند (نشاندار)14

اسلاید 15: 5. افزودۀ عامنه وابستۀ هسته، بلکه وابستۀ کلّ گروه است. هسته کوچکترین نقشی در تعیین صورت و تعداد افزوده های عام ندارد، و هیچ پیوند معنایی خاصی نیز بین هسته و افزودۀ عام وجود ندارد، از این رو اهل زبان میتوانند به اقتضای بحث تقریباً هر افزودۀ عامی را با هر هسته و گروهی بکار ببرند:خوشبختانه علی غذا میخوردخوشبختانه علی کتاب میخورد15

اسلاید 16: روابط وابستگی: علائمگروه= [گروه] هسته= [هسته]متمم اجباری= [متاج]متمم اختیاری= [(متاخ)]افزودۀ خاص= [/افخ/]افزودۀ عام= [-افع-]16

اسلاید 17: روابط وابستگی:ترتیب روابطروابط وابستگی در میان عناصر تمام گروه های نحوی:1. ابتدا متمم­های اختیاری و اجباری همزمان و با پایه ای واحد اما با دو ابتدا و انتهای مستقل، به هسته وابسته میشوند:[[(متاخ)]، [متاج]، [هسته]]17

اسلاید 18: ترتیب روابطسپس افزودۀ خاص به مجموع متممها و هسته وابسته میشود:[[/افخ/]، [(متاخ)]، [متاج]، [هسته]]18

اسلاید 19: ترتیب روابطبالاخره در پایان، افزودۀ عام به کلّ گروه وابسته میشود:[[-افع-] ،[/افخ/]، [(متاخ)]، [متاج]، [هسته]]19

اسلاید 20: ترتیب عناصر[[3-افع-] ،[2/افخ/]، [1(متاخ)]، [1متاج]، [هسته]]ترتیب فرضی فوق در عمل به شکلهای دیگری در میآید، اما در هرحال ترتیب روابط وابستگی همانی خواهد بود که در بالا نشان دادیم. مثلاً:[[1متاج]، [3-افع-]، [2/افخ/]، [1(متاخ)]، [هسته]]20

اسلاید 21: ترتیب روابط، ترتیب عناصر، سطوح وابستگی در دستور وابستگی ترتیب روابط مبین ساختار گروه نحوی است و نه ترتیب عناصر (word order) (ملچوک 2003)ترتیب روابط را در سطوح وابستگیِ نمودارها میتوان مشاهده کرد21

اسلاید 22: سطوح وابستگیپس میزان پیوستگیِ عناصر به هسته را از ترتیب عناصر نمیتوان دریافت، بلکه سطوح وابستگی مبین این امر است عناصر سطوح بالاتر (متمم ها) پیوستگی بیشتری به هسته دارند، وعناصر سطوح پایینتر (افزوده ها) که از هسته دورتر هستند، دارای حوزۀ وسیعتری هستند(رک. اسلاید قبل).22

اسلاید 23: روابط وابستگی در انواع گروه هاگاهی گروهی شامل تمام پنج عنصر فوق نیست. در این موارد هم روابط وابستگی به همان ترتیب و شرحی که گفتیم اعمال می­شود:[[-افع-]، [متاج]، [هسته]]23

اسلاید 24: روابط وابستگی در انواع گروه هاوقتی تعداد افزوده های خاص بیشتر از یکی باشد، ابتدا افزوده ای که نزدیک تر به هسته است، به هسته وابسته می شود و بعد افزودۀ دورتر، به مجموع هسته و افزودۀ اوّل وابسته می­شود:[[/افخ/]، [/افخ/]، [هسته]]24

اسلاید 25: روابط وابستگی در انواع گروه هادر مورد افزوده های عام نیز وضع به همین منوال است، یعنی افزوده های عامی که دورتر از هسته هستند، مجموع هسته و افزوده های عام نزدیکتر به هسته را توصیف میکنند:[[-افع-]، [-افع-]، [هسته]]حوزۀ پوشش دهی افزودۀ عام اول بیش از افزودۀ عام دوم است . یعنی افزودۀ اولی، افزودۀ دوم را هم میپوشاند25

اسلاید 26: تعداد عناصر و انواع عناصرگاهی یک گروه نحوی شامل بیش از پنج عنصر است، که در این صورت فقط تعداد عناصر آن گروه میتواند بیش از پنج تا باشد اما تعداد انواعِ آن عناصر درهرحال بیش از پنج نخواهد بود. چنین گروهی شامل پنج سطح خواهد بود:[[5-افع-]،[4-افع-]،[3/افخ/]،[2/افخ/]،[1(متاخ)]،[1(متاخ)]، [1متاج]،[1متاج]،[هسته]]26

اسلاید 27: تعداد عناصر، انواع عناصر، و ترتیب روابطترتیب افقی عناصر در مثال قبلی ترتیبی مفروض است، درحالیکه در گروههای نحویِ واقعی این ترتیب به شکل دیگری در میآید، اما ترتیب روابط وابستگی (یا همان سطوح) همواره به همان صورت باقی می­ماند و تغییری در آن بوجود نمیآید:[[3/افخ/]،[5-افع-]،[4-افع-]،[1(متاخ)]،[1(متاخ)]،[2/افخ/]،[1متاج]،[1متاج]،[هسته]]27

اسلاید 28: شباهت گروههای نحویِ گوناگون از حیث نوع عناصر و روابط وابستگی­اشانهر گروه نحوی الزاماً یک و فقط یک هسته دارد هسته در تمام آنها ممکن است وابسته هایی داشته باشدنوع این وابسته ها در تمام گروهها به بیش از چهار تا نمیرسد: دو نوع متمم و دو نوع افزوده28

اسلاید 29: چند مثال از تفاوت گروههای نحویِ گوناگون از حیث نوع عناصر و روابط وابستگیشانهستۀ گروه اسمی اسم، هستۀ جمله فعل، هستۀ گروه حرف اضافه ای حرف اضافه است و غیرهتعداد و نوع متممهای هر هسته ویژگیهای خاص خودش را دارد:-فعل (هستۀ جمله) تا هشت متمم متفاوت،-اسم و صفت (هسته های گروه های اسمی و صفتی) سه نوع، -و حرف اضافه نیز(هستۀ گروه حرف اضافه ای) تنها یک متمم اجباری میگیرد29

اسلاید 30: مثالهایی دیگر تفاوت گروههای نحوی گوناگون از حیث متممها و افزودههایی که میگیرند افزودۀ خاص فعل را قید فعل، و افزودۀ عام گروه فعلی را قید جمله مینامیماسم پنج وابستۀ پیشین میگیرد که تماماً از افزوده های عام برای کلّ گروه اسمی محسوب می­شوند: سور، صفت­ اشاره، عدد، ممیز و شاخص.اسم همچنین پنج وابسته پسین در نقش افزوده های خاص خود میگیرد: صفت، افزودۀ اضافه ای، بدل...30این تفاوتها را به تفصیل مورد بررسی قرار میدهیم

اسلاید 31: مثالحال براساس شبکه ای از روابط سلسله مراتبیِ وابستگی، نقش دستوریِ تک تک واحدهای واژگانی را در جمله ای چون جملۀ زیر نمایش میدهیم:خوشبختانه علی، پسر مرجان، آن کتاب قرمز خود را با اشتیاق به دوست قدیمی اش داد31

اسلاید 32: تحلیل 1ابتدا هستۀ بزرگترین گروه نحوی، یعنی خود جمله را مشخص میکنیم و سپس وابسته های آن را مشخص میکنیم.هستۀ این جمله فعل «دادن» است که ساخت ظرفیتی آن در واژگان ذهنی فارسی زبانان به شکل زیر است:دادن: <[فا]، [متمم]، [متح به ای]>یعنی این فعل سه متمم اجباری میگیرد32

اسلاید 33: تحلیل 2برحسب این ساخت ظرفیتی میتوان متممهای هسته را در جملۀ فوق تعیین کرد:[خوشبختانه [علی، پسر مرجانفا]، [آن کتاب قرمز خود رامت] با اشتیاق [به دوست قدیمی اشمتح]، [دادهسته]]33

اسلاید 34: تحلیل 3حال تکلیف قیدهای «خوشبختانه» و «با اشتیاق» را مشخص میکنیم. «خوشبختانه» افزودۀ عام جمله است زیرا تقریباً با هر جمله ای بکار میرود (خوشبختانه باران آمد/ خوشبختانه جنگل آتش نگرفت/ خوشبختانه هوا سرد شد) «با اشتیاق» افزودۀ خاص فعل است زیرا فقط با برخی افعال بکار میرود، و نه با همۀ افعال (مثلاً: *با اشتیاق باران آمد/ *با اشتیاق جنگل آتش نگرفت/ *با اشتیاق هوا سرد شد، و غیره)34

اسلاید 35: تحلیل 4پس حال میتوان وضع عناصر جملۀ فوق و روابط وابستگی درون آن را به سادگی نمایش داد:[[-خوشبختانه-قج]،[علی، پسر مرجانفا]،[آن کتاب قرمز خود رامت]،[/با اشتیاق/قف]،[به...متح]، [دادهسته]]35

اسلاید 36: تحلیل 5اما کار تحلیل نحوی هنوز به پایان نرسیده است. باید روابط وابستگی در تک تک گروههای باقی مانده آنقدر تحلیل شود تا به واحدهای واژگانی برسیماز گروه اسمیِ «علی، پسر مرجان» که دارای نقش فاعلی در جملۀ فوق است، آغاز میکنیم. هستۀ این گروه «علی» است، و این هسته افزودۀ خاصی دارد که آن را بدل مینامیم. پس روابط وابستگی در این گروه:[[علیهسته]، [/پسر مرجان/بدل] گروه اسمی= فاعل]36

اسلاید 37: تحلیل 6حال روابط وابستگی را در گروه اسمی «پسر مرجان» نمایش دهیم تا کار تحلیلِ نحویِ گروه اسمی فاعل در جملۀ فوق به پایان برسد. عناصر این گروه عبارتند از یک هسته («پسر»)، و یک افزودۀ خاص («مرجان») که آن را افزودۀ اضافه ای (افا) می­نامیم:[[پسرهسته]،[/مرجان/ افا] گروه اسمی= بدل]37

اسلاید 38: تحلیل 7حال نقش دستوریِ تک­تک واحدهای واژگانی در گروه اسمی فاعلی در جملۀ فوق مشخص شده است:[[علیفاعل]، [[پسربدل] [/مرجان/] گروه بدل]گروه فاعل]38

اسلاید 39: تحلیل 8گروه بعدی، گروه اسمیِ «آن کتاب قرمز خود را» است که در نقش متمم مستقیم در جمله ظاهر شده: این گروه متشکل از سه عنصر هسته «کتاب»، افزودۀ عام «آن»، و دو افزودۀ خاص برای «کتاب»: صفت «قرمز» و اسم «خود» است:[[-آن-ص­ا]، [کتابمتمم]، [/قرمزص/]، [/خودافا/]]راگروه متمم]39

اسلاید 40: تحلیل 9حال میتوان نقش واحدهای واژگانی را در دو گروه اسمی فوق در چهارچوبی از روابط وابستگی مشخص کرد:40توجه: در شکل گروه اسمی دوم فلشها باید کمی به سمت راست کشیده شوند

اسلاید 41: نتیجه گیری 1هر گروه نحوی شبیه به کشوری با نظام سیاسیِ فدراتیو است، یعنی متشکل است از یک حکومت مرکزی (هسته) و چند ایالت خودگردان (وابسته ها).بزرگترین گروه نحوی ای که در دستور وابستگی مورد بررسی قرار میگیرد جمله است، و حکومت مرکزی در جمله همان فعل، و ایالتهای خودگردان آن نیز همان گروههای نحویِ تشکیل دهندۀ جمله، یعنی متممها و افزودهها هستند41

اسلاید 42: نتیجه گیری 2فعل در مقام هستۀ جمله، حاکم و ناظر بر روابط خارجیِ میان گروههاست، اما روابط درونی هر گروه مستقل از فعل است و بر اساس سلسله ای از روابطِ وابستگی میان هسته و وابسته های آن در خود گروهها اداره می­شود. هریک از گروههای نحوی کوچکتر از جمله نیز خود همچون نظامی فدراتیو عمل میکنند که متشکل از یک حکومت مرکزی یا هسته، و چند ایالت خودگردان هستند.42

اسلاید 43: نتیجه گیری 3جمله های زبان در دو حوزۀ مجزا اما مرتبطِ واژگان و نحو تولید میشود. بخش واژگان مثلاً شامل کلیۀ افعال فارسی بعلاوۀ ساخت ظرفیتی آنهاست: به محض اینکه اهل زبان فعلی را برای ساختن جمله ای انتخاب می­کنند، خودبخود و پیشاپیش ساخت بنیادین جملۀ موردنظر خود را نیز برمیگزینند. مثلاً اگر فعل «خوردن» به عنوان فعل مرکزی جمله انتخاب شود، خودبخود فاعل و متمم مستقیم نیز به عنوان دیگر عناصر موجود در ساختِ آن جمله برگزیده می­شود. 43

اسلاید 44: نتیجه گیری 5بخش نحو شامل قواعدی نحوی است که بر ساختهای بنیادین اصلی اعمال میشوند و ساختهای بنیادین مشتق را پدید میاورند.ویژگیهای این دسته از ساختها، دیگر صرفاً براساس بخش واژگان قابل تبیین نیست، بلکه برای تبیین آنها باید به قواعد نحوی موجود در بخش نحو نیز رجوع کرد.44

اسلاید 45: نتیجه گیری 6مثلاً بر اثر اعمال قاعدۀ نحویِ مجهول ساز بر جملۀ «علی غذا را خورد» (با ساخت بنیادینِ اصلیِ ||فا، مت||)، جملۀ مشتق «غذا خورده شد» (با ساخت بنیادینِ مشتق ||فامجهول||) حاصل می­آید.پس ساختهای بنیادین و اصلی زبان ساختهایی واژگانی هستند، اما ساختهای بنیادین و مشتق زبان ساختهایی واژگانی-نحوی هستندتعداد ساختهای بنیادین اصلی و ساختهای بنیادین و مشتق در تمام زبانها محدود است45

اسلاید 46: بخش دو: روابط وابستگی در جملههستۀ هر جمله فعل مرکزی آن است. برای نمایش روابط وابستگی درجمله ابتدا باید فعل مرکزی آن جمله را شناخت. هر فعل در واژگان اهل زبان ساخت ظرفیتی خاصی دارد که نشان میدهد با چه تعداد و چه نوع متممهایی باید یا میتواند بکار رود. ساخت ظرفیتی فعل «اجاره دادن»:اجاره دادن: <[فا]، [مت]، [(متح به­ای)]>علی خانه را به مینا اجاره داد46

اسلاید 47: متممهای اجباری و اختیاریاجاره دادن: <[فا]، [مت]، [(متح به­ای)]>حذف متممهای اجباری باعث بدساخت شدن جمله می­شود:*علی اجاره داداما حذف متمم اختیاری باعث بدساخت شدن جمله نمیشود:علی خانه را اجاره دادیعنی متمم حرف اضافه ای «به­ای»، همواره با فعل «اجاره دادن» همراه است، و حتی اگر آن را همراه فعل هم نیاوریم معنای آن در درون فعل «اجاره دادن» مستتر است47

اسلاید 48: یادآوری: ویژگی متممهامتمم ها تحت تأثیر هسته خود، دارای صورت خاصی هستند که هرگونه تغییری در آن، جمله را غیردستوری میکند. مثلا متمم اختیاری فعل «اجاره دادن» لزوما یک گروه حرف اضافه ای «به­ای» است، و هرگونه تغییری در صورت این متمم، باعث بدساخت شدن جمله می­شود:*علی خانه را با مینا اجاره داد*علی خانه را از مینا اجاره داد*علی خانه را در مینا اجاره داد*علی خانه را مینا اجاره داد48

اسلاید 49: افزوده های جملهاهل زبان در واژگان ذهنی خود اطلاعات دربارۀ ظرفیت فعل، یعنی صورتِ متمم­های اجباری و اختیاری آن فعل دارند.اما فعل «اجاره دادن» علاوه بر متممهایش، با وابسته های دیگری نیز بکار میرود که پیوندشان با هسته به محکمی پیوند متممهای اجباری و اختیاری با هسته نیست. این وابسته های دیگر را که در ساخت ظرفیتی فعل قرار ندارند و اهل زبان به اقتضای موضوع و بحث، خود به جمله می­افزایند، افزوده می­نامیم. «ارزان» افزوده خاص فعل «اجاره دادن» است:علی خانه را ارزان به مینا اجاره داد49

اسلاید 50: افزودۀ خاص و عام فعل«ارزان» افزودۀ خاص «اجاره دادن» است، زیرا با هر فعلی بکار نمیرود:؟؟ارزان باران آمد؟؟ ارزان خوردم زمیناما «خوشبختانه» افزودۀ عامی است که به کلّ جمله وابسته می­شود: علی خوشبختانه خانه را به مینا اجاره داد«خوشبختانه» افزودۀ عام است زیرا تقریباً با هر فعلی بکار میرود:دیروز بارن آمددیروز خوردم زمینافزودۀ خاصِ فعل = قید فعل، و افزودۀ عام = قید جمله50

اسلاید 51: تفاوت افزوده و متمم اختیاری 1حذف افزوده و متمم اختیاری جمله را بدساخت نمیکند:علی خانه را (ارزان) (به مینا) اجاره داداما تفاوتهایی بین متممهای اختیاری و افزوده ها وجود دارد: صورتِ متمم اختیاری تحت تأثیر هسته تعیین میشود، اما صورت افزوده تحت تأثیر هسته تعیین نمیشود. برای فعل «اجاره دادن»، بجای متمم حرف اضافه ای «به ای» از متمم دیگری نمیتوان استفاده کرد، اما بجای افزودۀ خاص «ارزان» با صورت صفت، میتوان از افزوده هایی با صورت قید یا گروه حرف اضافه ای استفاده کرد:علی خانه را ارزان/عادلانه/ با توجه به درآمد مینا به مینا اجاره داد51

اسلاید 52: تفاوت افزوده و متمم اختیاری 2در یک جمله نمیتوان هر متمم را بیش از یک بار بکار برد:*علی مرجان خانه را به مینا اجاره دادند*علی خانه را مغازه را به مینا اجاره داد*علی خانه را به مینا به حسن اجاره داداما افزوده ها را میتوان:علی خانه را ارزان، عادلانه، با توجه به درآمد مینا، به مینا اجاره دادعلی خانه را دیروز، بعد از کلّی چانه زدن، سر ساعت دوازده، به مینا اجاره داد52

اسلاید 53: تفاوت افزوده و متمم اختیاری 3خلاصه اینکه متممهای اجباری و اختیاری در ساخت ظرفیتی فعل قرار دارند، اما افزوده ها در ساخت ظرفیتی فعل مندرج نیستند. یعنی هرگاه اهل زبان فعل خاصی را از واژگان خود برمیگزینند تا از آن استفاده کنند، خودبخود متممهای آن فعل را نیز برمیگزینند و تصریحاً یا تلویحاً بکار میبرند، اما اهل زبان افزوده ها را صرفا به اقتضای موضوع مورد بحث خود بکار میبرند53

اسلاید 54: ساختهای ظرفیتی و ساختهای بنیادین1مجموع متممهای اجباری و اختیاری هر فعل، ساخت ظرفیتی آن فعل را نمایش می­دهد:اجاره دادن: <فا، مت، (متح، «به­ای»)>ساخت ظرفیتی هر فعل از زمانی که آن فعل در واژگان زبان قراردارد مشخص میباشد.این دانشِ نحوی درباره هر فعل، در واژگان اهل زبان قرار دارد. 54

اسلاید 55: ساختهای ظرفیتی و ساختهای بنیادین2هر ساخت ظرفیتی در عمل داری بیش از یک نمود است، زیرا بعضی از متممها اختیاری هستند، و بعضی دیگر جایگزین پذیر با متممی دیگر:اجاره دادن: <فا، مت، (متح، «به­ای»)>یعنی ساخت ظرفیتی فوق مبین دو جملۀ محتمل است:الف. او خانه را اجاره دادب. او خانه را به مینا اجاره داد55

اسلاید 56: ساختهای ظرفیتی و ساختهای بنیادین2هریک از امکانات گوناگونی را که در هر ساخت ظرفیتی وجود دارد، ساخت بنیادین می­نامیم و آن را درون دو خط عمودی(||ساخت بنیادین||) نمایش می­دهیم. پس ساخت ظرفیتی زیر دارای دو ساخت بنیادین است:اجاره دادن: <فا، مت، (متح «به­ای»)>الف. ||فا، مت، متح «به­ای»||ب. ||فا، مت||56

اسلاید 57: وابسته های فعلفعل مهمترین عنصر جمله است، زیرا فعل تعیین میکند که جمله با چه متممهایی میتواند یا باید ساخته شود.فعل مرکز ثقل جمله است، و تحلیل جمله از فعل آغاز میشود.انواع وابسته های فعل را درون انگارۀ زیر میتوان نمایش داد:57

اسلاید 58: انواع وابسته های فعلچهار نوع وابسته فعل (و جمله)58

اسلاید 59: متممهای فعل 1افعال فارسی هشت متمم دارند:1 فاعل:علی مریم را نگاه کرد/ علی کتاب را خواند2 متمم مستقیم (یا همان مفعول مستقیم):علی مریم را نگاه کرد/ علی کتاب را خواند3 متمم حرف اضافه ای (یا همان مفعول حرف اضافه­ای)علی به مریم نگاه کرد/ علی از ماجرا سخن گفت4 متمم اضافه ای (یا مضاف الیهی)علی کتاب را تحویلِ من داد/ گویشی: علی نگاهِ مریم کرد59

اسلاید 60: متممهای فعل 25 مسند (یا متمم فاعلی)هوا سرد است/ او مهندس است6 تمیز (یا متمم مفعولی)همدان را هگمتانه مینامیدند 7 متمم بندیبه او گفتم که بیاید8 متمم قیدیعلی خوب رفتار کرد60

اسلاید 61: افزوده های فعلافزوده های فعل به دو دسته تقسیم میشوند:1. افزوده های خاص یا قید فعل:به تندی با او حرف زد2. افزوده های عام یا قید جمله:خوشبختانه با او حرف زد61

اسلاید 62: وابسته های اسم (گروه اسمی)انواع وابسته های اسم را در قالب انگارۀ زیر در زبان فارسی شناسایی و طبقه بندی کنیم:62

اسلاید 63: مقدمهدربارۀ وابسته­های اسم در فارسی به چند تحقیق ارزشمند می­توان اشاره کرد (مخصوصا باطنی 1348: 136 تا 170؛ صادقی و ارژنگ 1359: 23-45؛ حق­شناس و دیگران 1385: 96 تا 143)اما در هیچکدام از این آثار توجهی به تفاوت میان متممها و افزوده های اسم نشده است، و تمام آنها را یکجا و بدون متمایز ساختن از هم معرفی و توصیف کرده اند63

اسلاید 64: چکیدۀ بحثهمۀ متمم های اسم چه اجباری باشند و چه اختیاری، از زُمرۀ وابسته های پسین اسم محسوب میشوندافزوده های عام اسم همه پیشین، و افزوده های خاص اسم همه پسین هستندافزوده های خاص فقط هستۀ گروه (و افزوده های خاص پیش از خود) را توصیف میکنند درحالیکه افزوده های عامِ اسم، کلّ گروه اسمیِ پس از خود را توصیف میکنند64

اسلاید 65: متممهای اسم1غالباً فقط اسمهای گزاره ای (predicative nouns) متمم میگیرند، یعنی اسمهای حاصل از فرایند اسمگردانی از فعل (deverbal nominalization) (کریمی­دوستان، 1386).این اسمهای مشتق از فعل، تا حدی ساخت ظرفیتی فعلِ پایۀ خود را حفظ میکنندمتممهای اسم یا اختیاری هستند یا اجباریو از حیث نوع به سه دستۀ حرف اضافه ای، اضافه ای و بندی تقسیم میشوند 65

اسلاید 66: متممهای اسم2معروفترین اسم گزاره ای در فارسی، مصدر است. مثلا فعل مرکب «کنار آمدن» دارای ساخت ظرفیتی زیر است:<فاعل، متمح «بایی»،(متح «بری»)>:او با علی بر سر پول کنار آمدمصدر این فعل نیز درمقام هستۀ گروه اسمی، متممهای فوق را با تغییری در صورت بعضی از آنها حفظ میکند:<متا، متح «به­ای»، (متح «بری»)>:[کنارآمدن او با علی بر سر پولگروه اسمی]66

اسلاید 67: متممهای اسم3اسم مصدرهای «اخراج، پایان، پرورش، تقلیل، تهیه، حفظ، خدمت» نیز که معنای مصدری دارند، اسمهاییِ گزاره ای هستند که ساختی ظرفیتی دارند. مثلا ساخت ظرفیتی اسم گزاره­ایِ «خدمت» (مشتق از «خدمت کردن»):خدمت: <متا، متح «به­ای»/ «دری»>:[خدمت او به دانشگاهگروه اسمی] مفید بود[خدمت او در ارتشگروه اسمی] مفید بود67

اسلاید 68: متمم های اجباری اسمبرای پی بردن به اینکه آیا اسمی متمم اجباری دارد یا نه، آن را در موقعیت فاعل در درون قالب زیر میگذاریم:[فاعلگروه اسمی] + مسند + فعل ربطی «بودن» یا «شدن»«ورزش» متمم اجباری نمیخواهد زیرا جملۀ زیر دستوری است:ورزش ضروری استاما«استناد» میخواهد چون جملۀ حاصل صحیح نیست:*استناد ضروری استپس ساخت ظرفیتی اسم «استناد»: <متح «به ای»>استناد به پرونده ضروری است68

اسلاید 69: متمم های اختیاری اسم1یک ویژگی مهم برای شناسایی متممهای اختیاری:هر هسته ای صورت متمم خودش را مشخص میکند، پس زبان آموزان برای یادگیری صورت صحیح متمم های هر هسته باید ساخت ظرفیتی آن هسته را بصورت یک ویژگی واژگانی فرابگیرند.صورت متممها نه قابل پیش بینی است، و نه قابل تغییر: بکاربردن یک هسته با متممی بغیر از متمم خاص خودش باعث بدساخت شدن جمله میشود69

اسلاید 70: متممهای اختیاری اسم2مثلا اسمی چون «اختفا» یک متمم اضافه ای اجباری میگیرد:*اختفا جرم است/ اختفای مدارک جرم استاما «اختفا»، یک متمم حرف اضافه ای «ازی» اختیاری هم میگیرد:[اختفای مدارک از مأمور قانونگروه اسمی] جرم استاین گروه متمم است چون تغییر در صورت آن باعث بدساختی جمله میشود:اختفای مدارک *با/ *بر/ *به مأمور قانون جرم استهیچ قاعده ای توضیح نمیدهد چرا متمم اختیاری اسم «اختفا»، گروه حرف اضافه ای «ازی» است، پس این ویژگی در قالب یک ساخت ظرفیتی در واژگان درج میشود:اختفا: <متا، متح («ازی»)>70

اسلاید 71: انواع متممهای اسم 1. متمم حرف اضافه ایمتمم حرف اضافه ای «ازی» (برداشت، توصیف، خواهش، فهم):یک) برداشت: <متمم اضافه ای، متمم حرف اضافه ای «ازی»>: برداشت دوستان از ماجرا جالب بوددو)توصیف: <متمم اضافه ای، (متمم حرف اضافه ای «ازی»)>:توصیف علی از ماجرا درست بودمتمم حرف اضافه ای «به ای»:(اتکا، استناد، اشاره، اعتراف، اعتقاد، تحویل، توجه، دستور و عنایت»):یک)اتکا: <متمم اضافه ای، متمم حرف اضافه ای «به ای»>:اتکای ما به لطف شماستدو)استناد: <متمم اضافه ای، متمم حرف اضافه ای «به ای»>: استناد او به قانون است71محلِ متمم حرف اضافه ای همواره پس از هستۀ اسمی است

اسلاید 72: انواع متممهای اسم 2. متمم اضافه ایتمام اسمهای گزارهرای دارای یک متمم اضافه ای اجباری یا اختیاری هستند زیرا پس از اسمگردانی، فاعل در مورد قریب به اتفاق این اسمها مبدل به متمم اضافه ای میشود. مثلا به تغییر ظرفیت در فعل «موافقت کردن» و اسم «موافقت» توجه شود: موافقت کردن: <فا، متح «به ای»>او با ما موافقت کردموافقت: <متا، متح «به ای»>:[موافقت او با ماگروه اسمی] عجیب بودمحلِ متمم اضافه ای همواره پس از هستۀ اسمی است72

اسلاید 73: انواع متممهای اسم 3. متمم بندیمتمم بندیِ اسم همواره یک متمم اختیاری است:عقیدۀ او (که جنگ بعدی بر سر آب است) صحیح استمعمولا فقط اسمهایی بند متممی می­گیرند که در ساخت ظرفیتی فعل پایۀ آنها نیز بند متممی وجود داشته باشد. مثلا اسم­هایی چون «اتکا، اختفا، استناد و عنایت» بند متممی نمیگیرند، اما اسمهایی چون «اصرار، خواهش، موافقت و قصد»، بند متممی میگیرند:موافقت: <متا، متح «بایی»، (بند متممی)>:موافقت او با ما (که جنگ بعدی سر آب است)، جالب بود73

اسلاید 74: افزوده های اسمهرگروه اسمی الزاما مرکب از یک هستۀ اسمی است بعلاوۀ صفر تا چند وابسته که یا متمم هستند یا افزوده افزوده های اسم عناصری هستند که در ساخت ظرفیتی اسم قرار ندارند، و اهل زبان بسته به بافت و به اقتضای موقعیت برای توصیف اسم از آنها استفاده میکنند افزوده های عام پیش از اسم قرار میگیرندو کلِّ گروه اسمی پس از خود را توصیف می­کنندافزوده های خاص پس از اسم قرار میگیرندو هستۀ اسمی پیش از خود را توصیف میکنند74

اسلاید 75: افزوده های عام (پیشین)اسم1افزوده های عام یا پیشینِ اسم به افزوده هایی اطلاق میشود که پیش از اسم قرار میگیرند. درمورد نوع و محل هریک از افزوده های پیشین اسم تحقیقات مفصل و ارزشمندی صورت گرفته است (در مورد نوع افزوده های پیشین رک. صادقی و ارژنگ 1358؛ حق­شناس 1385، 96 تا 143؛ و در مورد محل آنها رک. باطنی1372: 137 تا 170)75

اسلاید 76: افزوده های عام (پیشین) اسم2 نوع و موقعیتافزوده های پیشین در موقعیتهای زیر ظاهر می­شوند:76[همۀ(یک) این(دو) هزار(سه) نفر(چهار) آقای(پنج) مهندس(هسته)]گروه اسمی

اسلاید 77: افزوده های عام (پیشین) اسم3در گروه اسمی زیر میتوان تمام پنج موقعیت فوق را به عنوان نمونه مشاهده کرد:[همۀ این هزار نفر آقای مهندس] اینجا کار می­کنند[همۀ(یک) این(دو) هزار(سه) نفر(چهار) آقای(پنج) مهندس(هسته)]گروه اسمیاین وابسته ها دارای تمام ویژگیهایی هستند که برای افزوده های عام برشمردیم:1) قابل حذف هستند و 2) با هر اسمی همراه میشوند77

اسلاید 78: افزوده های عام (پیشین) اسم4حذف هیچکدام از این افزوده ها، باعث تغییر موقعیت افزوده های دیگر نمی­شود:[همۀ(یک) این(دو) دوهزار(سه) دلاور (پنج) مرد(هسته)] گروه اسمی[تمام(یک) آن(دو) چهل(سه) فروند(چهار) هواپیما(هسته)]گروه اسمی[تمام(یک) آن(دو) مؤمنترین(سه) رشید (پنج) مردان(هسته)] گروه اسمی[همان(دو) چند(سه) قبضه(چهار) تفنگ(هسته)]گروه اسمی[کدام(دو) مهندس(پنج) ناصری(هسته)]گروه اسمی[بهترین(سه) نوع(چهار) میوه(هسته)]گروه اسمی [چه(دو) دو(سه) تا(چهار) احمقی(هسته)]گروه اسمی[بهترین(سه) کارگر(هسته)]گروه اسمی [پنج(سه) قهرمان(هسته)]گروه اسمی [آب]گروه اسمی (مثلاً در: [آب] میخواهم) 78

اسلاید 79: افزوده های خاص (پسین) اسم1افزوده­های خاص یا پسین به وابسته هایی اطلاق میشود که پس از اسم قرار میگیرند و هستۀ گروه اسمی را توصیف می­کنند. وابسته های پسین اسم در یکی از پنج موقعیت گوناگونی که در جدول زیر نمایش داده شده است، ظاهر میشوند. این موقعیتها را به دنبال موقعیتهای پیشین شماره گذاری کرده ایم:هسته موقعیت ششم هفتم هشتم نهم دهماسم صفت بیانی وابستۀ اضافی بدل گروه حرف اضافه ای بند79[استاد(هسته) عزیز(شش) ما(هفت)، جناب آقای محمدی(هشت)، که دیروز از تهران بازگشتند(دَه)]، میهمان ما هستند

اسلاید 80: افزوده های خاص (پسین) اسم2حذف هیچکدام از وابسته ها، باعث تغییر موقعیت وابستۀ دیگری نمیشود:[استاد(هسته) عزیز(شش) ما(هفت)، آقای محمدی(هشت)، که دیروز از تهران بازگشتند(دَه)][درخواست(هسته) بجای(شش) او(هفت) از دوستان قدیمش(نُه)][استاد(هسته) برجستۀ(شش) علوم روحانی(هفت)، حضرت ارسلان گیسو دراز(هشت)، که سالها در طلب علم مرارتِ غربت کشیده بود(ده)][خواهش(هسته) او(هفت) از ما(نُه) که به دیدارش برویم(بند)]، 80

اسلاید 81: روابط وابستگی در گروه های اسمی (تصویر کلّی)81

اسلاید 82: روابط وابستگی در گروه های اسمی (چند مثال1)82

اسلاید 83: روابط وابستگی در گروه های اسمی (چند مثال2)[برداشتهسته] [دوستان 7متمم اجباری] [(از ماجرا)9متمم اختیاری]83

اسلاید 84: روابط وابستگی در گروه های اسمی (چند مثال3)84

اسلاید 85: چند مثال از روابط وابستگی در جمله 185

اسلاید 86: چند مثال از روابط وابستگی در جمله 286

اسلاید 87: و...موفق باشید87