زرتشت و جایگاه تعلیم و تربیت در آن

زرتشت و جایگاه تعلیم و تربیت در آن

اسلاید 1: استاد مربوطه : جناب آقای دکتر مجتبویتهیه کنندگان :مصطفی غلامی محمد عشقی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی مشهدرشته علوم تربیتی گروه 5بهار92زرتشت وجایگاه تعلیم و تربیت در آن

اسلاید 2: زَرتُشت یا زَردُشت پیامبر ایران باستان بود که مزدیسنا را بنیان گذاشت وی همچنین سراینده گات‌ها، کهن‌ترین بخش اوستا می‌باشد.زمان و محل دقیق تولد وی مشخص نیست اما گمانه‌زنی‌ها و اسناد، زمانی بین ۶۰۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح را برای او حدس زده‌اند جامعهٔ زرتشتیان ایران زادروز زرتشت را روز خرداد از ماه فروردین برابر با ۶ فروردین و در سال ۱۷۶۸ پیش از میلادمی دانند و زادگاه وی را به مناطق مختلفی مانند ری، آذربایجان، خوارزم و سیستان نسبت داده‌اند اما دانشمندان انتساب زرتشت را به آذربایجان، به دلایل فراوان مردود می‌دانند که مهم‌ترین آنها دلایل زبانی است. زبان اوستایی یعنی زبان کتاب اوستا زبانی است متعلق به شرق ایران و در این کتاب هیچ نشانی از واژه‌هایی که اصل مادی یا فارسی باستان داشته باشد، دیده نمی‌شود.معرفی زرتشت

اسلاید 3: در گات‌ها اهورامزدا خدای یگانه است که جسم یا مرکب نبوده است زرتشت جز از اهورامزدا خدای دیگری نمی‌شناسد زرتشت از گروه پروردگاران پیشین رو گردان است. تمام عظمت و جبروت مختص اهورامزدا ست. اوست آفرینندهٔ یکتا و خداوند توانا.یکتا پرستی

اسلاید 4: نام فراگیر مجموعهٔ کهن‌ترین نوشتار و سروده‌های ایرانیان است، که همانا دانشنامهٔ ایرانیان بوده و در روزگار باستان بیست و یک کتاب داشته و هم‌اکنون دارای پنج بخش است. بخش‌های اوستا در دوران مختلف توسط اشخاص متعدد تالیف شده‌است اما از آن میان فقط بخشی از سرودها از آنِ خود زرتشت است. مندرجات اوستا عبارتست از نیایشِ اهورا مزدا و مظاهر طبیعت و تکالیف انسان در جهان بهشت و دوزخ و داستان‌های ملی.معرفی کتاب زرتشتیان (اوستا)

اسلاید 5: پس از آنکه اسکندر مقدونی قصر سلطنتی ایران را آتش زد اوستا را نیز سوزاند و سپس به وسیله ی پادشاهان اشکانی و اردشیر بابکان از سراسر کشور جمع آوری شد و در نهایت آن را به همان شیوه کهن به بیست و یک قسمت بخش کردند.

اسلاید 6: پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک از خصایص آئین زرتشتی است. در سراسر گات‌ها این سه کلمه بارها تکرار شده‌است. اساس دین زرتشت

اسلاید 7: برای مثال در اوستا آمده است :از پرتو پارسائی به مقام تقدس رسند چنین کسی از پندار و گفتار و کردار نیک و ایمان خویش به راستی ملحق گردد. اهورامزدا (خداوند) به چنین کسی کشور جاودانی ارزانی دارد. مرا نیز چنین پاداش نیکی آرزوست.

اسلاید 8: اساس آموزه‌های دینی زرتشتی اگر جهان به خدا تعلق دارد، پس رهبانیت یا زهد و کناره‌گیری از آن گناه است. اگر مشخصهٔ خدا آفرینندگی و افزایش بخشی است، پس وظیفهٔ دینی آدمیان کار برای افزایش آفرینش خوب از طریق کشاورزی و پیشه‌وری و ازدواج است. تجرد گناه است زیرا مانع آفرینش خوب است. سقط جنین و هم‌جنس‌گرایی نیز گناه به شمار می‌روند، زیرا این اعمال به گونه‌ای مؤثر مانع تحقق هدف واقعی که همان افزایش آفرینش خوب است، می‌شوند.برخی از آموزه های دین زرتشت

اسلاید 9: آتش در آیین زرتشت از بهترین داده‌های اهورامزدا است و میانجی میان خالق و مخلوق محسوب می‌شود. نیایش‌های مردم گاهی آمده که توسط آتش به بارگاه اهورامزدا می‌رسد. دین زرتشت قوانینی را برای آتش منظور کرده‌است. دمیدن بر آتش و آلوده ساختن آن شایسته نیست و حتی آذربان برابر آتش باید نقاب مخصوصی بر جلوی دهان و بینی خود می‌گذاشته است.تقدیس عناصر چهار گانه در آیین زرتشت

اسلاید 10: آتش مهمترین عنصر به شمار می رفت و آن را به پنج نوع تقسیم می کردند :آتشی که در استعمال عادی به کار می رفت. آتشی که در جسم مردم و جانوران بود. (منظور حرارت بدن )آتشی که در نباتات پنهان است. (منظور قابلیت اشتعال دارد )آتشی که در ابر و صاعقه است.آتشی که در حضور اهورامزدا می سوخت و صاحب مقام و منزلت بالایی بود.

اسلاید 11: نه تنها آتش بلکه خاک ، آب و هوا نیز در آیین زرتشت مقدس بوده و انسان ها باید مانع از آلوده شدن آن ها می شدند به طور مثال زرتشتیان باستان مرده های خود را در خاک دفن نمی کردند و همچنین در آب بول نمی کردند و هم چنین در آن آب دهان نمی انداختند.  

اسلاید 12: در دوران هخامنشیان : وضعیتِ زرتشتیان تا پیش از زمان اشکانیان به درستی معلوم نیست و منابع از میان رفته‌اند. در مورد زرتشتی بودن هخامنشیان در بین دانشمندان اتفاق نظر وجود دارد و می‌توان گفت آیین زرتشت در زمان هخامنشیان در حالِ پیشرفت در میان باورهای عامه مردم بوده‌است، اما با توجه به روایات مورخان یونانی و سنگ‌نبشته‌های باقی‌مانده از زمان هخامنشیان هم از نظر باورها و عقاید و هم از نظر مراسم و آیین‌ها جهان‌بینی هخامنشیان با آئین کهن ایرانی مطابقت دارد، آیینی که در ضمن پرستش اهورامزدا، ایزدان متعدد و نیروهای طبیعت نیز پرستش می‌شدند. این دین بیشتر به باورهای دین زرتشتی نزدیک است.نگاهی اجمالی به چگونگی آیین زرتشت در دوره های متفاوت

اسلاید 13: :در زمان اشکانیان در زمان اشکانیان تلاش‌هایی در جهتِ بازآوری آیین زرتشت انجام گرفت و سکه‌هایی بنامِ ایزدان ضرب کردند و آتشکده‌هایی بوجود آوردند. در متون پهلوی آمده است که دردوره اشکانیان اوستاهای تکه تکه شده پس از حمله اسکندر گردآوری و بازنویسی شد از آنجایی که سیاست مذهبی اشکانیان منطبق بر اصل تسامح دینی بوده و در نگاشته هایشان چندان گرایش به مذهب خاصی را بیان نکرده اند اطلاعات امروزی از کیفیت دین در دوره مزبور چندان دقیق نیست.به دنبال همین شیوه زمینه برای فعالیت آزادانه عقاید گوناگون مذهبی در ایران پدید آمد و مسیحیان و مهرپرستان و...آزادانه به تبلیغ دین خود می پرداختند.

اسلاید 14: :دوره ی ساسانیان مزدیسنا در زمان ساسانیان، به دنبال پیروزی های اردشیر بابکان دین رسمی ایران شد و فراوانیِ جمعیت مزدیسنان در زمان ساسانیان به بالاترین مقدار خود رسید.فعالیت های موبدان در دوران ساسانی در این گسترش بی تاثیر نبوده است.آنان مبارزات خود علیه نصارا و برهمنان را در کتیبهٔ خود در نقش رجب بیان کرده‌اند.در دوره ی ساسانی آتشکدها از اهمیت وافری بهره مند شد و شاهان ساسانی همواره نذوراتی را پس از پیروزیهای خود به آنجا تقدیم می نمودند.در همان دوران مانی پیامبر دین جدید مانوی دین مانی که تلفیقی از مزدیسنا و مسیحیت بود را عرضه کرد که اگرچه به سرعتی فزاینده رو به گسترش داشت به شدت توسط شاهان و موبدان ساسانی مورد تاخت و تاز قرار گرفت و دستورات حکومتی بر ضد آن صادر شد. در این دوره که روحانیون درباری به قدرت بسیاری رسیده بودند جنبش مزدکی پدید آمد که به طرز شدیدی سرکوب شد و قباد پادشاه ساسانی که از این جنبش برابری خواهانه استقبال کرده بود از مقام شاهی خلع گردید.

اسلاید 15: در زمان ورود اسلام به ایران مردم ایران در وضع نابسامان اجتماعی و فرهنگی قرار داشتند و برای هر ایرانی محدودیت های از طرف درباریان و موبدان زرتشتی اعمال می شد. قدرت موبدان به حدی رسیده بود که توانایی خلع کردن پادشاهان ساسانی را نیز داشتند آنان از این قدرت حتی در آزار مردم به اسم دین استفاده می کردند به طوری که دین زرتشت را تحریف و در راستای اهداف خود تعریف کرده بودند. با ورود اعراب به ایران مردم حق جوی ایران دین اسلام را با آغوش باز پذیرا شدند و در اکثر مناطق ایران حتی جنگی میان ایرانیان و اعراب در نگرفت.ورود اسلام به ایران و وضع آیین زرتشت

اسلاید 16: در آیین زرتشت دانش از موقعیت ممتازی بر خوردار بود به طوری که فرشته ای به نام (( چیستا )) برای آن تعیین شده بود .زرتشت پیروان خود را به جست و جوی علم و کسب تعلیم و تربیت تشویق می کرد به نحوی که کسب دانش برای هر زرتشتی یک فرض به شمار می رفت در این زمینه در وندیدادآمده است که: ((اگر شخص بیگانه یا هم کیش یا برادر شما برای تحصیل دانش و هنر نزد شما آید او را بپذیرید و آنچه خواهد بدو بیاموزید))تعلیم و تربیت در آیین زرتشت

اسلاید 17: تعلیم و تربیت در زمان های مختلف در محل های متفاوت انجام می شد. مثلاً در دوره ی هخامنشیان در خانواده، آتشکده و آموزشگاه درباری و در زمان سامانیان، دبستان و دانشگاه هم بر آن ها افزوده شد، زیرا می خواستند خدمت گزاران صدیق و لایقی برای اداره ی مملکت تربیت کنند تا بتوانند از صفات این افراد به نفع سلطه ی خود استفاده کنند.محل های کسب دانش

اسلاید 18: آغاز تحصیل در ایران باستان در سال های پنج تا هفت سالگی بوده است.برای زمان تحصیل و طول مدت آموزش در ایران می توان سه مرحله ی متفاوت قایل شد که فرد با گذراندن این سه مرحله آماده ی ورود به جامعه می شد و در آیین زرتشت هیچ تفاوتی از لحاظ جنسیت قایل نمی شدند وزنان نیز مانند مردان می توانستند کسب علم نمایند.مراحل تعلیم و تربیت در آیین زرتشت

اسلاید 19: مرحله ی اول : آموزش خانوادگی: در این مرحله مهم ترین و اساسی ترین شالوده ی تربیت و آموزش ریخته می شد. مادر وظیفه ی سنگینی عهده دار بود، چه از یک طرف سعی در یاد دادن آداب و رسوم ملی به طفل را داشت و از طرف دیگر می کوشید که از معاشرت با همبازی های ناباب و ناشایسته او را منع کند. گاهی برای این که محبت مادری مانع از تربیت صحیح نشود، مادران اطفال خویش را پیش یکدیگر می فرستادند و سعی داشتند که نهایت مراقبت و دقت در تربیت و رفتار آنان بشود. در غیاب مادر سرپرستی و پرورش اطفال به عهده ی خواهر یا عمه ی او بود که چون مادری مهربان موظف به پرورش جسمی و اخلاقی او بود.

اسلاید 20: مرحله ی دوم : آموزش عمومی: این مرحله که معمولاً از سن هفت سالگی شروع و تا 14 - 15 سالگی ادامه می یافت، مرحله ی ورود طفل به مدرسه بود و خواندن و نوشتن و علوم مقدماتی و اولیه را در محیط آتشکده ها یا آموزشگاه فرا می گرفت. در این مرحله آموخته های محیط خانواده شکل و قوام می گرفت و کودکان با سنن اجدادی و تبار خویش آشنا می شدند. در این دوره، آموزگاران در همه حال راهنمای ایشان بودند و آنان را کمک می کردند تا به قوانین و روابط خانواده و اجتماع آگاهی یابند. در این دوره شخص برای ایفای نقش آینده در اجتماع آماده می شد. در این مرحله پا به پای آموزش های نظری و عملی به تربیت بدنی نیز می پرداختند. دروس این مرحله از تحصیل اغلب عمومی بود، یعنی همه ی شاگردان از برنامه ای یک شکل و یکسان برخوردار می شدند و در مرحله ی بعدی با توجه به شناخت استعدادها، آن ها را به سوی رشته های مناسب سوق می دادند.

اسلاید 21: مرحله ی سوم : آموزش های اختصاصی: این مرحله که مصادف با زمان بلوغ و رشد هیجانات است به همان اندازه ی مرحله ی اول، برای پرورش عواطف، وقت لازم است. در مرحله ی دوم، استعدادها را می شناختند و بعد از ارزیابی دقیق در مرحله ی سوم نوجوانان را برای پذیرش رشته های تخصصی ارشاد می کردند. آموزش و پرورش در این مرحله شکل پیچیده تری به خود می گرفت. مرحله اول و دوم برای دختران و پسران یکسان بود و اگر اختلافی دیده می شد از مرحله ی سوم ظاهر می گشت.

اسلاید 22: در ایران قبل از اسلام تربیت افراد ، خصوصا جوانان ، اهمیت زیادی داشت و اینکه افراد مفیدی برای جامعه و خانواده بار آیند از هدفهای اصلی تربیت به شمار می رفت .از جوانان انتظار می رفت در سایه ی تلاش و کوشش ، ضمن رشد همه جانبه ، بر افتخارات کشور و خانواده ی خود نیز بیفزایند. منابعی چون یسنا ، خرده اوستا و مینو خرد آکنده از مطالبی پیرامون اهداف تربیت اند. برای مثال در یسنا آمده است که : « ای اهورامزدا به من فرزندی عطا فرما که از عهده ی انجام وظیفه نسبت به خانه ی من و شهر من و مملکت من و پادشاه دادگر مرا یاری کند» (صدیق 1336:54) یا در خرد اوستایی میخوانیم :« ای اهورا مزدا به من فرزندی عطا فرما که با تربیت و دانا بوده و در هیئت اجتماع داخل شده به وظیفه ی خود عمل نماید فرزندی رشید و محترم که حاجت دیگران را بر آورد فرزندی که بتواند در ترقی وسعادت خانواده و شهر و کشور خود بکوشد ». تربیت کودکان و نوجوانان

اسلاید 23: در كتاب مينوخرد كه يكي از كتب معتبر زرتشتي است ، چنين مطرح شده است كه هر كس انتظار دارد فرزندش بر افتخار و شرافت خانواده و ميهنش بيفزايد و اگر چنين نكند اورا فرزند نيكو نمي شمرند.چنان كه عيسي صديق مي نويسد :هرودوت داستاني از كمبوجيه و كرزوس شرح مي دهد كه نشان دهنده ي اين معني است كه ايرانيان از فرزندان خود توقع داشته اند كه بهتر از خودشان باشند و بر افتخارات خاندان خود بيفزايند.داستان مورد اشاره چنين است : « روزي كمبوجيه از درباريان پرسيد اگر مرا با پدرم مقايسه كنيد جه خواهيد گفت ؟ درباريان گفتند كه مقام تو از پدر والاتر است ، زيرا مصر را بر فتوحات او افزودي و تسلط ايران را بر درياها تأمين كردي .كرزوس گفت كه اي پسر كوروش تو را با پدر نتوان سنجيد ، زيرا هنوز مانند او فرزندي از خود باقي نگذارده اي.»

اسلاید 24: بر اساس تحقيقات جكسون ، در اوستا فصلي به تربيت كودكان به دست پدر يا لَلِه اختصاص داشته كه در آن به شيوه هاي تعليم و تربيت كودكان و اوصاف معلم اشاراتي شده است . اين فصل در نتيجه ي حوادث روزگار معدوم شده است ، اما چكيده اي از آن در کتاب دینکرت ، که از کتب دینی زرتشت در قرون اولیه ی اسلام است ، باقی مانده است. در این کتاب می خوانیم که: « تربیت را مانند زندگانی مهم شمر و هرکس باید به وسیله ی پرورش و فراگرفتن و خواندن و نوشتن خود را به پایگاه ارجمند رساند و بارعایت دستور های مذهبی واستفاده از پندنامه ها قانون و نظم را محفوظ بدارد.»

اسلاید 25: طبق پندنامه ی زرتشت ، اگر والدین در تربیت و هدایت فرزندان تلاش می کردند ، از کارهای نیک آنان بهره مند بودند و اگر در تربیت فرزندان غفلت می ورزیدند از عواقب اعمال زشت ورفتار ناپسند فرزندان برخوردار می شدند. درکوروش نامه ی گزنفون میخوانیم که در آموزشگاهها و یا در حین بازی به کودکان فرمانبرداری ، اطاعت ، خویشتن داری ، کف نفس ، ملکات فاضله و عادات نیکو را تعلیم می دادند.پذیرش کودکان در زمره ی مزداپرستان وافراد بزرگسال درجشن ویژه ای که در روز معینی انجام می گرفت عملی می شد. نحوه ی برگزاری مراسم چنین بود : کودک در سنین هفت تا پانزده سالگی آماده ی بستن کمربند مقدس بود. در خلال جشن موبد کودک را شستشو می داد و با آداب خاصی و خواندن اورادی پیراهن مقدس را به او می پوشاند و کودک درپایانجشن بهصورت مزداپرست و زرتشتی باایمانی جلوه گر می شد.

اسلاید 26: به طور کلی آموزش کودکان و نوجوانان به طرق مختلفی صورت می پذیرفت که از آن جمله می توان به آموزشهای دینی و اخلاقی و نظامی و سیاسی اشاره کرد. آموزش دینی و اخلاقی رایجترین و همگانی ترین آموزش بود. براساس پندنامه ی بزرگمهر هر فردی یک سوم از شبانه روز خود رامی بایستی صرف پرورش دینی میکرد. فضایلی چون راستی ، خویشتن داری ، دادگری ،امانتداری ،تلاش در پذیرش وانجام مسئولیت های فردی و اجتماعی و مانند آن با این آموزشها کسب می شد.در ایران قبل ازاسلام هدف مهم آموزش و پرورش این بود که افراد را عضو مفید جامعه بار آورند وبه اخلاق نیک بیارایند. براساس آیین زرتشت ، برای چیره شدن نیکی بربدی مردم باید با اهریمن و لشکرش مبارزه کنند و راستی راپیشه ی خود قرار دهند و از دروغ ، پلیدی ونادرستی بپرهیزند وهمیشه شعار آنان پندارنیک ، گفتارنیک و کردار نیک باشد.

اسلاید 27: در پرورش اخلاقی نکته ای که در کانون توجه قرار داشت راستی بودکه در سرتاسر اوستا به حدی تکرار و بر آن تأکید شده که از مشخصات دین زرتشت به شمار آمده است . در گاتها زرتشت دین خود را آیین راستی می خواند وراستی را همان پرتو ایزدی می داند که در وجود آدمی مکنون است . آرزوی قلبی هر ایرانی این بود که راست و پاک باشد چنان که در یسنا آمده است که « ای اهورامزدا ، با اندیشه ی نیک کردار راست وایمان کامل ، می خواهیم به تو تقرب جوییم و به تو برسیم .»

اسلاید 28: در آیین زرتشت به راستگویی در فکر ، سخن و عمل تأکید فراوان شده است .در این خصوص می خوانیم که : « انسان راستگو استوار ومحکم است و هرگز سختی ها همت او را سست نمی سازد . تا مرا تاب و توانی هست تعلیم خواهمداد که مردم به سوی راستی روند وراستی یگانه فضیلت است ، راستی شادمانی است ، شادمانی از آن کسی است که همیشه راستگو ودرست کردار است ». از این روست که هرودوت مورخ یونانی می نویسد که نزد ایرانیان دروغ گفتن ومقروض بودن بسیار زشت وناپسند بوده است.

اسلاید 29: تربیت دینی یکی ازمهم ترین بخشهای برنامه های تعلیماتی فرد زرتشتی بود. در پندنامه ی بزرگمهر به ارزش و نقش مسائل دینی تأکید فراوان شده و چنین آمده است : « هرکس باید یک سوم شبانه روز را صرف تربیت دینی کند و از پارسایان واشخاص دیندار دراین خصوص پرسشهای معقول کند. تمام مردم به جز کورها و لالها و عجزه هر قدر می توانند باید در این راه کوشش کنند و در آموزشگاه دینی تربیت شوند . »در پرتوتعلیمات دینی واخلاقی از پیروان زرتشت انتظار می رفت که قادر باشند خصم را دوست ، جاهل را عاقل و خبیث را پاکبزه گردانند و صرفا بدین طریق بود که موانع بزرگ انحطاط انسان برطرف و زمینه ی تعالی اوفراهم می شد. به علاوه ، با یاری ومساعدت بینوایان در رفع نیازمندی ها و امرازدواج و کسب تعلیم و تربیت ، رهروان زرتشت می توانستند به بهشت برین دست یابند.

اسلاید 30: بزرگترین منظور ومقصود زرتشت از آموزشهای دینی واخلاقی بر انگیختن کردار نیک و پرورش اندیشه ی پاک در میان مردم بوده است . مهمترین اصول عملی و اخلاقی در مذهب زرتشت اصول سه گانه ی کردار نیک ، پندارنیک و گفتارنیک بوده است و هر زرتشتی موظف بود که این سه اصل را شعار مذهب خود بداند و بدان عمل کند و آنان را خوی خویش سازد .بعد از آموزشهای دینی واخلاقی ، آموزش نظامی مهمترین تعالیم نوجوانان و جوانان را تشکیل می داد. این آموزش به منظور ایجاد و پرورش اوصافی چون وطن دوستی ، دفاع از سرحدات و لشکر کشی ، پرورش روحیه ی سلحشوری و جنگاوری و حفظ وحدت ملی تحقق می یافت و هدف اصلی آن چیزی جز مهیا کردن سواره نظام ، پیاده نظام ، پرورش چابک سوران وتیر اندازانی برای حفظ کیان سلطنتی کشور نبود .

اسلاید 31: مفاهیمی چون احترام به مقدسات ملل و ادیان ، حفاظت مرزها ، آزادی فردی ، تساوی حقوق و عدالت اجتماعی که از متن اعلامیه ی حقوق بشر کوروش استخراج شده اند دال بر ارج و اهمیت آموزش سیاسی در ایران باستان است که کودکان ونوجوانان به طوروسیعی از آن بهره مند می شدند .تربیت فردی ، تربیت اجتماعی وتربیت حرفه ای از جمله محاسن روشهای بالاست که جوانان را کارامدتر و مسئولیت پذیرتر بار می آورد. از جمله محدودیت این روشها القایی بودن ،انحصاری و طبقاتی بودن آنهاست.