کاروان سرا‌ها در معماری اسلامی

کاروان سرا‌ها در معماری اسلامی

اسلاید 1: کاروانسرا

اسلاید 2: رباط- ساباط خان- کاروانسراشاید در همه کتابهایی که در باره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهانگردان از توجه ایرانیان به راه و ساختمانهای پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار کهن سخن رفته باشد و نیز وجود واژه هایی چون ساباط و رباط و برید در زبانهای زنده و مرده جهان که از گویشهای کهن ایرانی گرفته شده مؤید این نظر است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادیهای ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار می کرده است که راههای پاکیزه و امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و نیز برای اینکه کاروانها در بیابان راه خود را بیابند برجها و میلهایی برافرازد که از دور مانند برج دریایی رهسپاران را راهنمایی کند.در میان نام ساختمان هایی که بیرون از شهر و در کنار جاده ها بگوش می خورد نام کهن کربات با کارباط که با کرا و کاروان پیوستگی تمام دارد این واقعیت را می رساند که کاروانهای ایرانی و غیر ایرانی حثی در دشتهای درانی و پهناور بی سروسامان نبوده اند و به آسانی و آسودگی کالا و مسافر را از خاور به باختر و از شمال به جنوب می برده اند .هر چند میلهای راهنمایی که در سراسر ایران زمین و بخصوص در بیابانها و جنگلها وجود دارند امروز اغلب تبدیل به آرامگاه شده ولی از نام میل که می توان آنرا بهمیان راه تعبیر کرد و نام ویژه آنها چون رادگان با رایگان، رسکت و لاجیم و با قدمگاه بخوبی برمی آید که نخست اینگونه بنا ها برای راهنمایی یا آسودن مسافران ساخته شده ولی پس از آن گاهی تبدیل به آرامگاه بانی خود با بزرگی که در آن نزدیک، یا در حین سفر در گذشته شده اند.

اسلاید 3: مثلا می دانیم که قدمگاه نیشابور پیش از آنکه حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) به طوس تشریف فرما شود میل راهنمایی بیش نبوده و شاید در کنار خود ساباط با رباطی داشته ولی پس از مسافرت آن حضرت و به یاد اجتماع پرشور و عظیمی که از پیروان و دوستاران خاندان پیغمبر (ص) در بیرون آن بر پای شده نام قدمگاه یا به اصطلاح امروز بنای یاد بود به خود گرفته و به همین مناسبت بعدها در زمان شاهان شیعی ایران گسترش یافته و ایوانها و صفه ها و رباط ها خانهایی بر آن افزوده شده است .کاروانسراهای کنونی ایران اغلب شاه عباسی خوانده می شود و تقریبا برای کاروانسرا علم شده و در قرن چهارم هم کثرت رباطهایی که به همت ابوالحسن ماه برپا شده نام ماهی برای بیشتر رباط ها علم بوده است و متاسفانه اکنون یک رباط آن بنام رباط ماهی در خراسان برای ما بجای مانده است.گاهی اشخاص نیک اندیش پیدا می شدند که حتی حاضر شودند نام آنها بر اثر خیرشان بماند. رباطی بسیار زیبا در نزدیکی سبزوار هست که بنام قلعه خدابنده مشهور شده و با نظر دقیق به سبک معماری آن بیننده به تردید می افتد که چنین بنایی در زمان خدا بنده معروف الجایتو ایلخان شیعی مغول ساخته شده باشد و می توان پنداشت نکوکاری تنها برای اینکه بنده خوبی برای خدای خود باشد این رباط را ساخته است. در کتب مالک نام بسیاری از رباط ها و خانها آمده که سازنده اغلب آنها معلوم نیست و فقط باآبادی نزدیک آن نسبت داده شده مانند رباط ساغند ، رباط پشت بادام ، رباط سپید، خان النجان .... در اینجا نام چند رباط معروف را که در این کتابها ذکر شده می آوریم:ا- رباط مارنس - رباط بیابان- رباط پر رباط توا احمد رباط جنگنیرباط ماهی (پنج رباط )- رباط چشمه - رباط خدیس - رباط راز یک رباط سعد رباط سنگین د رباط عبدالله - رباط على این رستم (يا ابن علی ...)- رباط قاضی رباط قهستان رباط کبیر رباط کرامخان رباط کروان- رباط محمد رباط نامی- رباط و يران- رباط طاهر ابن علی - خان آزاد مرد خان اویس خان حماد.

اسلاید 4: خان روان - خان شیر خان لنجان خان مرد و به خان میم - دیر ایوب دیر مردان دیر فرمان (دهخوار ارقان ) دير العاقول - دیر عمر دیرگچین - دیر بوشنوده,در باره کاروانسراهای شاه عباسی معروف است که وزیر او برای اینکه شماره آنها مشخص باشد و شماره های درست مانند ده و صد و هزار آسان بر زبان می آید دستور می دهد یکی کمتر از هزار یعنی نهصد و نود ونه رباط سازند تا در شمارش آنها اندکی درنگ شود و آیندگان ارج این کار بزرگ را بدانند.آقای ماکسیم سیرو فرانسوی که سالها در ایران بیکار معماری و باستان شناسی مشغول بوده و چند سالی هم استادی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را بر عهده داشته ، کتابی ارجدار در باره کار ونسراها و رباط های ایران گرد آورده و پژوهندگان می توانند در این موارد به کتاب ایشان رجوع کنند.نویسنده کتاب روزها در کاروانسراهای دور افتاده منزل کرده و همه جوانب و گوشه های آنها را با دقت بررسی نموده و از این جهت اثر وی می تواند یکی از منابع بسیار دقیق و سودمند باشد. و ما به همین سبب از تکرار مطالب آن در این کتاب خود داری کرده ایم و تنها فهرست نام و نشان آنها را در پایان فصل می آوریم .ویژگیهای ساختمانهای وابسته به راه:ا- ساباط : این واژه که تقریبا به همه زبانهای خاوری و باختری و آرامی و ایرانی و فرنگی و بازی رفته در زبانهای ایرانی و منجمله فارسی ریشه کهن دارد . چزه اول آن سا به معنای آسایش وجزء دومش پسوند پات نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است و در آخر بسیاری از واژه ها چون رباط و کاریات و خرابات و جز اینها آمده و روی هم رفته بجای آسایشگاه و استراحتگاه امروز بکار می رفته است.ساباط به کلیه بناهایکه به منظور آسودن پپا می شده چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده، در شهرستانهای جنوبی ایران هنوز هم این واژه درست در جای خود بکار می رود.

اسلاید 5: در تاریخ یزد تألیف جعفری در چند جا آمده است که فلان امیر یا فلان خواجه در کنار خانقاه یا مسجد خود چند ساباط ساخت ولی امروز ساباط را بطور اخص برای بنای سرپوشیده کوچکی بکار می برند که بر روی جاده های بیرون شهر و یا کنار آنها ساختهشده و منحصر است به چند تختگاه و یک آب انبار و گاهی یک یا دو اطاق کوچک که تنها می توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن پس از پیمودن راه خسته کننده ، آنرا مورد استفاده قرار دادهدر راه اصفهان- یزد میان یزد و اردکان و تایین هنوز خوشبختانه دو دستگاه از این ساباط بر جای مانده و آب انبارهایی پر اتر آب خنک دارد و پناهگاه بسیار خوبی برای مسافران این راه دراز و خشک و بیابانی است. ۲- رباط : رباط منحصر به ساختمانهای کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان بازی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته اند و رباط به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه کار می رفته و شاید برخلاف آنچه در آغاز به نظر می آید ربط و ارتباط هم از این واژه آمده نه اینکه رباط مشتق از ربط باشد.رباط علاوه بر حوض و آب انبار دارای اتاقهای متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند۳- کاربات: کار بات چنانکه پیداست خانه کاروان است و پیش از اسلام بجای کاروانسرا بکار می رفته و آن نیز مانند رباط دارای اتاق و حوض و با پایاب است و گاهی فقط دو یا سه اتاق دارد و نمونه آن در آبادی های کنار شاهراه کهن فارس شود نمایی می کند .- کاروانسرا : به رباطهای بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن باشد. |کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایران دارای باره بند و طوبله و انبار است و اغلب ورودی آنرا بازار کوچکی بنام غلافخانه تشکیل می دهد و بر روی سر در آن چند اتاق پاکیزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد .گاهی در دو سوی در کاروانسرا و رباط برجهایی جای گرفته که در مواقع ناامنی مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته است.

اسلاید 6: ه- خان: خان نیز همان کاروانسرا است و این ویژه در زبان تازی بطور مطلق بجای کاروانسرا بکار گرفته شده است.- آب انبار: (امبار) آب انبار و منابع آب نوشیدنی در سراسر راههای ایران و در شهرهای این سرزمین به تعداد بسیار دیده می شود و بعضی از آنها که در شهرهای خشک وکم آب ساخته شده خود اثری بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه است- حوض، برکه ، پایاب، چاہ: تأمین آب نوشیدنی برای مسافران و چهار پایان ایشان به ویژه در مناطق خشک مسأله ای بسیار مهم و حیاتی بود که با ساختن حوضهابی جهت ذخیره آب باران با کندن پایابها به منظور دسترسی به آب روان کاریزهایی که احتمالا از میان دشت و نزدیک راه می گذشت، حل می شد.در جاده های پیوندی کویر و دشت پهناور میانه ایران که کمتر به آب دسترسی پیدا می شود و اگر هم آبی باریک می گذشت چنان پرنمک و شور بود که نمی شد نام آب را بر آن نهاد شماره برکه ها چاهها و حوضهای آب باران بیش از همه جا بود و معمولا هر دو فرسنگ یکبار و به ویژه در جایی که رباط و آبادی نبود برگه های سر پوشیده یا چاه خانه بهچشم می خورد که هنوز هم در راههای میان یزد و خراسان و راه دشتی تهران- کاشاناردستان برجای مانده است و مورد استفاده قرار می گیرد .مهمانخانه و دسكرهدر کنار شهرهای نامی و آباد و به ویژه پایتخنها کاروانسرا های بزرگ و زیبا و با شکوهی دیده می شود که بیشتر آنها مهمانخانه بوده است. از جمله مهمانخانه بزرگ شاه عباسی در کاشان و کاروانسرای مادرشاه (چای مهمانسرای شاه عباسی اصفهان و کاروانسرای وزیر در قزوین است که تا صد سال پیش دایر بوده و فلاندن و کست معمار و نقاشی فرانسوی از آنها سخن رانده اند.بیرون شهرهای آباد و بزرگ پیش از اسلام و آغاز اسلام دمکره هایی وجود داشته که پادشاهان و ایران به همین منظور و گاهی هم برای خوشگذرانی و گذراندن اوقات فراغت و شکار خود می ساختند. چند دستگاه از این گوشکها تاکنون برجای مانده ولی مورد استفاده آن تغییر کرده مثلا دسكرههای جبلیه کرمان ( گنبد گبران) وهارونیه طوس (که می گویند مزار امام محمد غزالی است) و همچنین خواجه ربیع مشهد ، و زنگیان یزد بعدها تبدیل به آرامگاه و مصلی شده یا به علت خشک شدن باغ و پردیس که معمولا در پیرامون آنها بوده متروک مانده و رو به ویرانی رفته است

اسلاید 7: در کنار خانقاهها و پیوسته بدانها علاوه بر مسجد بناهایی بنام دارا لسيادة.دارا العربا-دارا لضيافه و غیره وجود داشته و بیشتر مسافران و رهگذران غریب و درویش که راه بجایی نداشتند در اینگونه اماکن مسکن می گزیده اند و پذیرایی می شدند . ساباطهای خانقاه میرشمس الدين يزد (میر شمس الدين محمد پسر میر رکن الدین حسینی یزدی وزیر ابوسعید بوده است و مجموعه بسیار جالب و خوش طرح بندر آباد یزد مسجد و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی و مجموعه با ارزش افوشته نطنز و خانقاه مولانا زين الدين آیا بكر تایبادی و خانقاه پیر بسطام و مزار شيخ جامی و مزار و خانقاه قطب الدین حیدر ومزار و خانقاه شاه نعمت الله ولی در ماهان و خانقاه فرزندش شاه خليل الله در گفت و صدها خانقاه دیگر که در گوشه و کنار ایران تا هزاره نخستین اسلام برای بوده و نمونه هایی از مهمانخانه های رایگان هستنددر وقفنامه های کهن و در میان برگهای تاریخ و دیوانهای خراج بسیار دیده می شود که در آمد فلان آبادی وقف بر آینده و رونده أبناء و غریبان است حتی برای درمان مسافران بیمار و گذران آنان تا بهبود کامل موقوفاتی برقرار می شده و کرایه و هزینه سفر درماندگان نیز تا رسیدن به شهر و دیار تامین بوده استطرح رباط و کاروانسرا پیشتر گفتیم که ساده ترین شکل آسایشگاههای کنار راه همان ساباط است که بیشتر استراحتگاه است تا منزل.ساباط دارای سه تا هفت دهانه سر پوشیده است که دو سوی آن تختگاههای کوچکی به اندازه یک تخت یا نیمکت فرار دارد و اغلب دهانه میانی آن درگاه آب انباری است که آب خنک و گوارا دارد .رباط و کاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض با پایابی در وسط دارد و آخيه و آخور ستوران در زیر سکو و ایوان پیشان اعطائها با کنار صفه های بیرون است و در نقاط سرد سیرجای حیاط گنبد خانه ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایران و حیاط دارای باره بند و انبار و بازار و بالاخانه و برج و بارو و علاقخانه است.در دالان کاروانسراهای با شکوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی بالای سرد ، چند اتاق خوش منبر و مجلل د ارد .

اسلاید 8: در باره بند و اصطبل کاروانسرا صفه ها و تختگاههایی برای ستوربانان و خربندگان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاقهای پاکیزه تری هست که از یکسو به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر از میان رشته با روزنی درون باره بنده را می نگرد و بنظر می آیا۔ که این اتاق ها به سران یا به اصطلاح چاروادارها اختصاص داشته است.در پایان این فصل از چند رباط و کاروانسرای معروف که تاکنون بجای مانده و نسبتا سالم است یاد می کنیم(1- رباط شرف در نزدیکی سرخس که به دستور مادر سنجر در سده پنجم هجری ساخته شده دارای دو حیاط تو در تو و حجرات متعدد است ولی اصطبل ندارد.و منطقه رباط شرف دشتی خشک و بی آب است که به راه کنندگان رباط برای تأمین آب مصرفی مسافران با بستن کانه در روی کلمبوها و گنبدها باهی شیب دار ساخته اند تا آب باران را به آب انبار سرپوشیده پایین رباط براند و متاسفانه اکنون که گانه های بام ویران شده تامین آب حتی برای تعمیر خود بنا هم میسر نیست)بنای رباط شرف و آرایشهای گوناگون و نغز آن یکی از شاهکارهای معمار ایرانی است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد، از تعمیرات و بازسازیهایی که در بنا و آرایش های آن ده . ول شده می توان، دانست که قرنها مورد توجه ای باب خير و هنردوستان و بزرگان بوده است.۳- رباط سینج در نزدیکی سبزوار قرار گرفته و هر چند که به بزرگی رباط شرف نیست از لحاظ ظرافت و دقت و ریزه کاری در طرح و نماسازی و آرایش کمتر از آن نمی باشد بلکه سادگی نقشها امتیازی برای آن به شمار می آید.نام دیگر این رباط قلعه خدابنده است. اگر چه گنبد سلطانیه هم دارای آجر کاریها و گره سازیهای بسیار هنرمندانه و نغز است ولی معماری و آرایش این رباط بیشتر بکار قرن ششم می ماند . گمان می رود که بانی آن خدا بنده دیگری بجز الجایتو باشد. مطلبی که نگارنده را در این اظهارنظر محق می دارد خالی بودن کتابهای نزهة القلوب و تاريخ گزیده حمد الله مستوفی از ذکر آن است که از همه آثار خير الجایتو به تفصیل سخن رانده و نامی از این رباط نبرده است در صورتی که حق معماری رباط سپنج پس از گنبد سلطانیه بر همه آثار آن روزگار برتری دارد .۳- از رباط ملک (در خاک شوروی) و رباطهای ماهی (که تنها یکی از چند آن را می شناسیم ) و رباط سنگ بست و رباط کاشمر (وابسته به میل کاشمر) جز آثاری خرد چیزی نمانده است و گرنه در روزگار آبادانی بسیار با شکوه بوده است. و به ویژه رباط سنگ بست که گویا از وجوه صله شاهنامه و به همٹ ارسلان جاذب بنیاد شده و تنها از همین مجموعه بزرگ آرامگاه جاذب و مناره آن بصورت نیمه ویران برجای ماندهو 4 دیرگچین با دبر الحص که از بناهای پیش از اسلام است و آثار معماری پارتی (زمان ساسانیان) را در بردارد و در هر دوره ای تا زمان صفویه بخشهایی بر آن افزودهاین رباط در کنار جاده قدیم رگ اصفهان و تره با حسن آباد (میان طهران و فم) در دل دشت افتاده است.