شهر سوخته

شهر سوخته

اسلاید 1: مقدمه : تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی های دنیای باستان است . این را یافته های باستان شناسان نشان می دهد و هر روز یافته ای جدید ، گواه این ادعا می شود . بر اساس کشفیاتی که در طی سال های متمادی در شهر سوخته انجام گرفته ،« می توان گفت که این شهر مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ است . »(1) در زمینی به پهنه 152هکتارمیان زاهدان و زابل،سرزمین باستانی شهر سوخته واقع شده است که پنج هزار سال پیش ،مهد تمدن بسیارپیشرفته و غنی بوده است و اکنون یکی از عجایب دنیای باستان شناسی و بهشت باستان شناسان است.

اسلاید 2: در بین فعالیت های جدید باستان شناسی در سیستان به وسیله « گروه باستان شناسان وابسته به موسسه فرهنگی ایزمئو ( موسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاور دور ) در سال 1967 میلادی به سرپرستی پرفسور توژی با همکاری مرکز باستان شناسی ایران و با نظارت آقای درباری در محوطه باستانی شهر سوخته آغازشد» (2) واین سلسله کاوش ها تا زمان انقلاب اسلامی ایران ادامه پیدا کرد .

اسلاید 3: « این گروه با به خدمت گرفتن متخصصان رشته های گوناگون مسائل جغرافیایی ، زمین شناسی ، معادن ، گیاهان ، جانوران ، آب و هوا ، محیط زیست ، تجارت ، اقتصاد ، صنعت ، شهر سازی ، جمعیت شناسی ، بیماری های موجود ، نژاد و سایر جنبه های فرهنگی منطقه را مورد مطالعه قرار دادند » (3) وپس ازپیروزی انقلاب اسلامی ، در سال 1374 کاوش های باستانی به سرپرستی دکتر سید صادق سید سجادی ادامه پیدا کرده است و هر روز دستاوردهای خیره کننده از دامنه تمدن این شهر به دست می آید .

اسلاید 4: این نوشتار با این هدف تدوین شده است تا به طور فشرده و در زمانی اندک به توان شناخت درستی از فرهنگ و تمدن شگفت شهر سوخته به دست آورد و نقش تاریخ ساز آن در قالب فرهنگ و تمدن ایرانی پیدا نمود. امید است که این ارزیابی مورد استفاده خوانندگان محترم واقع گردد. و نگارنده را از انتقادات و پیشنهادات خود محروم نسازید.

اسلاید 5: از نخستين اشاره ها تاکنون کلنل بيت، يکی از ماموران نظامی بريتانيا از نخستين کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازديد از سيستان به اين محوطه اشاره کرده و نخستين کسی است که در خاطراتش اين محوطه را شهر سوخته ناميده و آثار باقيمانده از آتش سوزی را ديده است. پس از او سر اورل اشتين با بازديد از اين محوطه در اوايل سده حاضر، اطلاعات مفيدی در خصوص اين محوطه بيان کرده است..

اسلاید 6: در اين دوره پژوهشگران ايتاليايی مطالعات ژئوفيزيکی شهر سوخته را انجام خواهند داد و ابتدا نقشه ژئوفيزيکی شهرسوخته را تهيه و سپس آن را پايه کارهای تحقيقی و پژوهشی اين منطقه خواهند کرد.بعد از او شهر سوخته توسط باستان شناسان ايتاليايی به سرپرستی مارتيسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. و اکنون هشمتين فصل کاوش شهر سوخته به سرپرستی دکتر منصور سجادی ادامه دارد

اسلاید 7: شهر سوخته (Burned City) در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل - زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند.

اسلاید 8: ویژگی های طبیعی شهر سوخته « مساحت کلی تپه های شهر سوخته حدود 152 هکتار است که در یک برآمدگی بین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین های اطراف 12 متر و بلندترین نقطه آن 18 متر ارتفاع دارد .جهت سراشیبی تپه از شرق به غرب است که درپایین ترین قسمت آن قبرستان را می بینیم در روی سطح تپه های شهر سوخته منطقه ای بالغ بر حدود 75هکتار کاملا پوشیده از توده سفال ، قطعات شکسته سنگ،فلز،مرمر و اشیائ دیگر می باشد. » (4) اورل اشتاین باستان شناس انگلیسی معتقد است که این پدیده به علت فرسایش بادهااست که خاک های سست سطح تپه را کنار زده و آثار را بیرون آورده است. تپه های شهر سوخته به چهار منطقه متمایز زیرتقسیم می شوند :

اسلاید 9: الف ) منطقه مرکزی با وسعت 20 هکتار ب ) منطقه مسکونی شرق با وسعت 16 هکتار ج ) قسمت شمال غربی که به سبب پیدا شدن آثار و بقایای کارگاه های صنعتی چون سندان ، چکش،تیغه ،مته و... به نام منطقه صنعتی خوانده شده است. د ) قسمت جنوب غربی شامل قبرستان با مساحتی بالغ بر 20 تا 25 هکتارامروزه از آن آبادانی و ثروت جز دشت بی آب علفی بیش نمانده است.

اسلاید 10: وجه تسمیه شهر سوخته شهر سوخته ، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد .« بر پایه متن های موجود ، سابقه این نام به کمابیش 150 سال قبل بر می گردد . در آن زمان اورل اشتاین انگلیسی از منطقه بازدید کرده و راهنمایان محلی این نام را به کار برده اندو ثبت شده واین نخستین باری است که این منطقه به این نام ثبت شده است . » (6) . آثار سوختگی در این شهر به وفور یافت شده و از این جهت شهر سوخته چندان خالی از مسما نیست . جالب است بدانید شهر سوخته دوبار به آتش کشیده شده است ، یکبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن . بنابراین هر دوی آن ها در رشد و توسعه شهر بی اثر بوده زیرا اولی زمانی بود که شهر هنوز تمدنی نداشته و بعدی نیز وقتی بوده که شهر به صورت ویران شده بوده است .

اسلاید 11: نام اصلی شهر سوخته بنا بر گفته آقای دکتر سید صادق سید سجادی « ما در لوحه های سومری ، فهرستی از شهرهایی که سومریان ، وارداتی از آنها داشته اند ، به دست آورده ایم . مثلا از یک شهر سنگ می آمد ه ، از یک شهر جانور و ... در میان این شهرها ، از شهری به نام ارته . این شهر توصیفاتیدارد که بعضی ازباستان شناسان را به این فکر انداخت که ارته سومری همان شهر سوخته است . اما این موضوع برای عده ای از باستان شناسان پذيرفته نیست . به همین دلیل ، تعیین نام اصلی شهرسوخته هنوز ممکن نیست » (7)

اسلاید 12: قدمت شهر سوخته این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود 3200 ق . م پایه گذاری و حدود 1800 ق . م متروک شده است . برای دوره ای حدود 1400 سال ، زندگی در این جا جریان داشته است .« دوران شکوفایی این تمدن بین سال های 2500 تا 2200 ق . م تعیین شده که بنابر حساب های انجام شده دراین دوران ، شهرجمعیتی درحدود 55000 نفررا در بر می گرفته است .آثار به دست آمده در گورها در روش ساختن شغل و موقع احتمالی ساکنان شهر یاری دهنده است بر این اساس در این شهر دو گروه عمده کشاورزان و صنعتگران اکثریت را تشکیل می داده اند .» (8)

اسلاید 13: علل سالم ماندن آثار شهر سوخته آثار شهر سوخته به دو دلیل سالم باقی مانده است.« انحراف رودخانه هیرمند از مسیر بستر خود هنگام طغیان و بالا آمدن مداوم نمک بر قشر سطحی زمین که همچون ساروجی از تخریب آثار و اشیاء جلوگیری کرده و مهم تراین که باعث حفظ بیولوژیک آثارزیر خاک ها گردیده است و به همین دلیل در اکتشافات این منطقه باقی مانده های ارگانیک مانند موی سر ، جوب ، پارجه ، طناب و غیره را می توان تقریبا مانند حالت اولیه مشاهده کرد.» (9)

اسلاید 14: ویژگی های معماری و شهرسازی شهر سوخته « مهمترین آثار معماری مکشوف در شهر سوخته تا امروز خانه های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته می باشد . کاوش های خانه های پلکانی نه تنها از نقطه نظر آثار معماری موجود بلکه از نقطه نظر اشیاء به دست آمده هم یکی از قسمت های درخشان شهر سوخته به شمار می رود . وضع کلی معماری شهر سوخته به صورت فشرده به شرح زیر است : هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که 5 تا 6 اتاق دارد و حدود 150 تا 160 متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع های 4 و یا 6 خانه ای است . مصالح اصلی به کار رفته در آن خشت های خام منظم گلی است که ابعاد این خشت ها 10 * 20 * 40 سانتی متر است .

اسلاید 15: سقف خانه ها معمولاً صاف بوده و از حصیر برای پوشش آن ها استفاده شده است . گرمای اتاق ها به وسیله یک اجاق مرکزی تأمین می شده است . این اجاق ها بیشتر چهارگوش و به صورت مربع ساخته شده اند از اجاق های دیگر می توان نیم دایره ، نیم کره و نعل اسبی را نیزنام برد. بافت شهر سوخته در آن بخش که کاوش صورت گرفته چنان است که سه خیابان اصلی ، مجموعه بلوک ها و محله های شهر را به هم ارتباط می دهند . خانه ها در دو سوی خیابان هایی با عرض 5/3 متر واقع بوده اند . یکی از خیابان ها در پایان به یک میدان چهارضلعی ختم می شده است.

اسلاید 16: اعتقادات مذهبی مردم شهر سوخته بر اساس آنچه در گورها پیدا شده است ، آن ها به زندگی بعد از مرگ اعتقاد داشته اند این خودش نوعی اعتقاد به ماوراءطبیعت است . نهایت این است که آن ها پی به وجود خدای واحد و یکتا نبرده بودند و این طبیعی است . آن ها عناصر طبیعت را هم نمی پرستیدند . گاو را ستایش می کردند و نور را هم به اعتباری می ستودند آن ها جهت صورت و چشمان مرده را به سمت خورشید قرار می دادند.

اسلاید 17: قبرستان شهر سوخته اصولاً در باستان شناسی ، گورستان ها از اهمیت خاصی برخوردارند . در سال 1972 م اولین قبر به طور تصادفی کشف شد . مصالح مورد استفاده در ساختمان گورها خشت خام بوده است . در شهر سوخته سه نوع قبر دیده می شود 1 – مهمترین نوع قبر ، چاله ای ساده بوده که مرده را همراه اشیاء و غذا دفن می کردند 2 – نوع دیگر همان چاله معمولی که با دیواری به دو قسمت تقسیم می شده است . یک طرف مرده دفن می شد و طرف دیگر برای گول زدن ارواح خالی می ماند . آن ها از سیر برای فراردادن ارواح استفاده می کردند .3 – قبرهای سردابه ای که نوعی قبر خانوادگی بوده است . کسانی که در این قبرها دفن شده اند جایگاه اجتماعی خاص یا ثروت فراوانی داشته اند . مردم شهر سوخته مردگانشان را خارج از شهر دفن می کردند

اسلاید 18: شگفتی های شهر سوخته تنها ، مسأله وسعت نیست که شهر سوخته را به یکی از بزرگترین شهرهای باستانی ایران و خاورمیانه تبدیل کرده است . بلکه یافته های متنوع آن باعث تعجب باستان شناسان گردیده است . برای نمونه به مثال های زیر توجه کنید : 1 – اولین جراحی مغز در 4800 سال پیش در شهر سوخته انجام شده است . 2 – ساکنان شهر سوخته کفش تولید می کرده اند و صنعت کفاشی داشته اند .3 – کهن ترین انیمیشن ( جان بخشی ) و تصویر متحرک در شهر سوخته یافت شده است که در این انیمیشن بزی به یک بوته گیاه نگاه می کند و از آن بالا می رود . 4 – برای اولین بار در 3000 ق . م شتر در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است .5 – یک خط کش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوخته یافت شده است .

اسلاید 19: 6 – مردمان آن روز شهر سوخته از شطرنج و تخته نرد استفاده می کرده اند7 - مراکز صنعتی مردم شهر سوخته خارج از شهر بوده است . 8 – تعدادی لوله های سفالی در شهر سوخته پیدا شده که احتمالاً جهت آب رسانی یا دفع فاضلاب استفاده می شده است . 9 – پارچه هایی که در شهر سوخته یافت شده مطلقاً در هیچ کجای ایران یافت نشده است . 10 – صنایعی مانند ریسندگی ، خراطی ، معرق سازی ، مرمرسازی ، سفال گری ، مهرسازی ، حصیربافی و ساخت ابزار فلزی در شهر سوخته وجود داشته است . 11 – و . . .

اسلاید 20: مجموعه این عوامل در کنار عوامل بی شمار دیگر ، شهر سوخته را به یکی از شگفتی های دنیای باستان تبدیل کرده است . علل تخریب ناگهانی شهرسوختهدو عامل اساسی در ویرانی شهر سوخته موثر بوده است . « اولا خشک شدن دلتای بزرگ رود هیرمند و تغییرجهت بستر این رود که شهر سوخته در گنار آن واقع شده بود باعثپراکندگی جمعیت و از بین رفتن این شهر عظیم متمدن گشته است زیرا که زندگی در سیستان از قدیم الایام ، همیشه بستگی انکارناپذیری با رود هیرمند داشته است . ثانیا اسکلت های به دست آمده که جای بریدگی در گردن آن ها بوده نشان می دهد که به هر حال هجومی صورت گرفته و نیز آتش سوزی در قسمت اصلی شهر حاکی از همین امر است .

اسلاید 21: اما به وسیله چه قومی تهاجم صورت گرفته کاملا مشخص نیست . شاید به وسیله یکی از اقوام نزدیک و همسایه بوده باشد چرا که در آن زما حملات به وسیله طوایف نزدیک انجام می شده و اقوام دور امکان حمله کمتری داشته اند.»

اسلاید 22: تاریخچه تحقیقات کلنل بیت، یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او سر اورل اشتین با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. این شهر یکی از آثارتاریخی استان سیستان و بلوچستان به شمار می آید.