کارمند صالح

کارمند صالح

اسلاید 1: ضرورت بحث امروزه بر همگان روشن است که سعادت هر جامعه، در مرحله نخست، در گرو داشتن قانون مناسب است؛ قانونی که با نیازها و ساختمان روح و جسم انسان همخوان باشد و کمتر بتوان از آن سوء استفاده کرد. همچنین لازم است جنبه عملی آن هم روشن باشد. بی‏گمان، قانون، پیش از اجرا فقط کلمات و واژگانی بیش نیست که بر صفحه کاغذ نقش می‏بندد و کاربردی ندارد. آنچه که به قانون جان می‏دهد و روح می‏بخشد، اجرای آن است. بی‏شک اجرای عادلانه و بدون تبعیض قانون، نیازمند کارمندان و کارگزارانی صالح و شایسته است، ولی به دلایلی که به شرح آن می‏پردازیم، این موضوع حساسیت ویژه‏ای می‏یابد.

اسلاید 2: اسلامی بودن نظام در نظام اسلامی، فلسفه وجودی نظام اداری و به خدمت‏گیری کارمندان و کارگزاران در همه مراتب، خدمت‏رسانی به مردم است؛ زیرا سازمان و دستگاه‏های اداری، در حقیقت با بهره‏گیری از سرمایه و امکانات مردم پدید می‏آیند و هدف آنها، ارائه خدمات به مردم است. با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و روی کارآمدن دولت انقلابی در ایران و دگرگونی‏های اساسی در ارزش‏ها و فرهنگ حاکم بر جامعه که با اخراج کارمندان ناسالم ادارات و به خدمت گرفتن کارمندان به ظاهر متعهد و انقلابی و تدوین مقررات جدید اداری همراه بود، می‏بایست از پیچ و خم کارهای اداری کاسته شود و خدمت‏رسانی به مردم بهتر صورت گیرد، ولی متأسفانه به دلایل گوناگون، بسیاری از این ساختارها به مرور از اهداف اولیه و ارزشی خود که همان خدمت‏رسانی خالصانه و بی‏منت است، دور شدند؛ به گونه‏ای که گاه احساس می‏شود دستگاه‏های اداری از حالت خدمت‏گذاری خارج شده‏اند و وضعیت طلب کارانه به خود گرفته‏اند. از این‏رو، نیازمند رویکرد دیگری به نظام اداری اسلام هستیم تا ارزش‏های اسلامی و انسانی را در نظام اداری کشور حاکم سازیم، به گونه‏ای‏که هم حق کارمند و هم حق اجتماع برآورده شود.

اسلاید 3: در منظر آزمایش بودن نظامبارها از بزرگان دینی و حکومتی شنیده‏ایم که تنها دین می‏تواند جهان خالی از معنویت امروز را درست اداره کند. جمهوری اسلامی ایران نمونه برجسته‏ای از یک حکومت دینی الهی است که جهانیان می‏توانند از آن بهره گیرند. بیان این مطلب به معنی قرار گرفتن نظام نوپای اسلامی در آزمایش داخلی و خارجی است و بی‏شک، اعتبار این نظام به چگونگی رفتار کارمندان و کارگزاران بستگی دارد. این گروه افزون بر اینکه مسئولیت اجرای اهداف مقدس اسلام در متن جامعه را بر عهده دارند، می‏توانند با رفتار و کردار سنجیده با مراجعه کنندگان، معرف نظام اسلامی باشند و در استحکام پایه‏های حکومت و ماندگاری آن نقش اساسی ایفا کنند. باید گفت بی‏توجهی به این مهم، پی‏آمدهای زیان باری درپی خواهد داشت که نتیجه آن، اتهام ناکارآمدی به نظام خواهد بود. بنابراین، برای پیش‏گیری از این‏گونه اتهام‏های نابه‏جا و توانا کردن کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی در انجام تکالیف و وظایف‏شان، شایسته است افزون بر معیارهای سازمانی و قانونی، مجموعه‏ای از رهنمودهای اخلاقی و ارزشی اسلام تهیه شود تا آنان را در رفتار اداری یاری کند. به امید آنکه بتوانیم نوعی هماهنگی و وحدت رویه در حرکت به سوی نظام اداری مطلوب و افزایش روح خدمتگزاری در کارمندان را شاهد باشیم.

اسلاید 4: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاراناستقرار و دوام حکومت به‏ویژه با شاخصه‏های دین‏داری و عدالت، بدون گزینش و به‏کارگیری کارمندان و کارگزاران شایسته، عملی نخواهد شد. ازاین‏رو، از مقوله‏های مهم و مورد توجه زمامداران اسلامی، گزینش و به کارگیری کارمندان و کارگزارانی است که صلاحیت‏های اخلاقی و تخصصی لازم را داشته باشند؛ زیرا اگر چنین نباشد، بی‏تردید در ترویج پاکی‏ها بی‏تفاوت خواهند بود و چه بسا با عملکرد ضدارزشی، جامعه را به فساد بکشانند. همچنین اگر در رشته خود تخصص کافی نداشته باشند، حوزه کاری خود را دچار هرج و مرج خواهند کرد. امام علی علیه السلام در گفتاری دلنشین به این دو ملاک لازم برای انتخاب کارگزاران و کارمندان توجه داشته و آن را چنین یادآور شده است:در استخدام کارمندان و فرمان‏روایان شفاعت و وساطت کسی را مپذیر؛ مگر شفاعت شایستگی و امین بودن (درستکاری) آنان را.1

اسلاید 5: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(2)در این حدیث زیبا، امانت‏داری و درستکاری با شایستگی همراه شده است؛ یعنی اداره امور جامعه، امانتی است که در اختیار کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی قرار می‏گیرد و اگر شایستگی امانت‏داری را نداشته باشند، پی‏آمدهای ناگواری را به بار خواهند آورد. این موضوع نه تنها در انتخاب کارمندان و کارگزاران، بلکه در ارتقای شغلی آنان نیز اهمیت دارد.بدیهی است هر اندازه این انتخاب‏ها براساس شایستگی‏های اخلاقی و تخصصی افراد صورت گیرد، سبب افزایش اعتماد به نفس و کارایی آنها خواهد شد. به عکس، هر اندازه ملاک‏های بالا در نظر گرفته نشود و به جای آنها روابط، منافع شخصی و وابستگی، شایستگی‏ها را تعریف کند، رنجش خاطر خدمت‏گزاران درستکار و درنهایت نارضایتی مردم را در پی خواهد داشت.

اسلاید 6: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(3)تقوانظام اسلامی همواره نیازمند کارمندان و کارگزارانی است که در مقابل زرق و برق‏های دنیا نلغزند و در دام آلودگی‏ها گرفتار نشوند. بی‏شک تنها قدرتی که چنین نیروی بازدارنده‏ای را ایجاد می‏کند تقواست. به سبب اهمیت بسیار تقوا در اسلام، پیشوایان معصوم قدس سرهما آن را عامل مهمی در گزینش کارمندان دانسته‏اند و همواره به این صفت اخلاقی پسندیده سفارش کرده‏اند. از جمله وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله مَعاذ بن جَبَل را به سوی یمن گسیل می‏داشت، به او فرمود: «و اُوصیکَ بِتقوی الله...؛ سفارش می‏کنم تو را به پرهیزکاری».1همینطور امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر در آغاز سخن و پیش از هر سفارشی، مالک را به تقوا و پیروی از خدا فرا می‏خواند: «او را به ترس از خدا فرمان می‏دهد و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدم دارد».2

اسلاید 7: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(4)خیر خواهی نسبت به مردمخیرخواهی می‏تواند یکی دیگر از ملاک‏های اساسی انتخاب کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی باشد. امام علی علیه السلام در نامه‏ای به مردم مصر یکی از دلایل انتخاب مالک اشتر رحمه الله به زمامداری مصر را خیرخواهی او معرفی می‏کند و می‏فرماید:مردم مصر، من شما را بر خود برگزیدم او را برای شما فرستادم؛ زیرا او را خیرخواه شما دیدم.1

اسلاید 8: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(5)خلوصخلوص به معنای خالص کردن کار برای خدا همراه با بی‏علاقگی به ستایش خود، دوری از ریا، تظاهر و منّت‏گذاری است که از ویژگی‏های لازم برای هر کارمند و کارگزار مسلمان به شمار می‏رود. امام علی علیه السلام اهمیت این ویژگی را به مالک اشتر رحمه الله چنین یادآور می‏شود:مبادا هرگز خدمت‏هایی که انجام دادی به مردم منّت گذاری یا آنچه را انجام داده‏ای بزرگ شماری... (زیرا) منّت نهادن پاداش نیکوکاری را از میان می‏برد و کاری را بزرگ شمردن نور حق را خاموش می‏کند.1باید گفت اگر کارمند و کارگزار مسلمانی، طالب امنیت و تعالی باشد، شایسته است خود را به صفت خلوص بیاراید و از هرگونه ظاهرسازی و عوام‏فریبی بپرهیزد تا خداوند آثار و برکات خلوص را بر وی نمایان سازد. امام صادق علیه السلام می‏فرماید:هیچ بنده‏ای به حقیقت اخلاص نمی‏رسد، مگر زمانی که دوست نداشته باشد او را برای کارهای خدایی‏اش ستایش کنند.2

اسلاید 9: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(6)اصالت خانوادگیخوش‏نامی و سابقه درخشان خانوادگی در خدمت به اسلام و مسلمین، یکی دیگر از اصول گزینش کارمندان و کارگزاران در نظام اسلامی به شمار می‏رود. امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر این موضوع را چنین یادآور می‏شود: «کارمندان دولتی را از میان مردم با تجربه و با حیا، از خاندان‏های پاکیزه و باتقوا که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند انتخاب کن؛ زیرا اخلاق آنان گرامی‏تر و آبرویشان محفوظ‏تر و طمع و روزیشان کمتر و آینده‏نگری آنان بیشتر است».1خود آن حضرت نیز در انتخاب کارگزاران حکومتی به این مسئله توجه داشته است،

اسلاید 10: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(7)بردباریمقام و مسئولیت چه از نوع الهی و چه از نوع بشری، نیازمند بردباری است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می‏فرماید: «آلَةُ الرِّیاسةِ سَعَةُ الصَّدرِ؛ ابزار سرپرستی، بردباری و تحمل سختی‏هاست».1بی‏شک کارمند و کارگزار مسلمان با بردباری، می‏تواند در رویارویی با گفتار و کردارهای نامناسب افراد بی‏منطق، ناآگاه، بی‏نزاکت و بیمار، در محیط اداری رفتار شایسته‏ای از خود به نمایش گذارد و با به‏کارگیری سیاست‏مدار به مشکلات و نیازهای مردم بهتر رسیدگی کند امام علی علیه السلام در این زمینه می‏فرماید: رأسُ السیاسةِ استعمالُ الرِّفق؛ اساس اداره امور (مدیریت) به کارگیری مداراست.2البته سیاست مدارا، در صورتی به عنوان یک اصل در اداره امور پذیرفته خواهد شد که مورد سوءاستفاده قرار نگیرد. بهتر است در بهره‏گیری از بردباری، داستان کارگزار قرآنی حضرت یوسف علیه السلام را مطالعه کنیم.

اسلاید 11: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(8)تواناییدر اسلام توانایی یکی دیگر از ویژگی‏های لازم برای پذیرش مسئولیت و اداره امور است. کارمند می‏تواند در جنبه‏های فکری، جسمی و تخصصی توانایی‏های خود را نشان دهد و اگر به هر دلیلی از توانایی‏های بالا بی‏بهره باشد، نه تنها در خدمت‏گذاری موفق نخواهد بود، بلکه مشکلات فراوانی را نیز به‏وجود خواهد آورد. از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده است: «سزاوار نیست که مؤمن خود را ذلیل کند. به ایشان گفته شد: مؤمن چگونه خودش را خوار می‏کند؟ فرمود: خود را در معرض کاری که از او ساخته نیست قرار دهد».1برای همین، در قرآن می‏بینیم وقتی حضرت یوسف علیه السلام درخواست می‏کند که خزانه‏دار مصر شود، خود را نگهبانی علیم، یعنی آگاه و توانا در امور معرفی می‏کند: «قالَ اجْعَلْنی عَلی خَزائنِ الاَْرضِ اِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ؛ (یوسف گفت): مرا بر خزانه‏های این سرزمین بگمار که من نگهبانی دانا هستم». (یوسف: 55)؛

اسلاید 12: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(9)قاطعیتیک کارمند و کارگزار مسلمان زمانی می‏تواند از عهده انجام وظایف محوله به شکل شایسته برآید که در تصمیم‏گیری و اجرای امور به ویژه امور مهم قاطعیت داشته باشد؛ یعنی بدون هرگونه ملاحظه کاری، گرفتار تردید نشود و با تصمیم‏گیری‏های مناسب گره کار مردم را بگشاید. عملکرد حضرت علی علیه السلام در مقابله با دسیسه‏های معاویه و عمرو عاص در مصر مصداق سخن ماست. امام وقتی کارگزاران خود را در مقابل توطئه‏ها ناتوان دید با فرستادن مالک اشتر رحمه الله به مصر بر آن شد تا با آنها قاطعانه برخورد کند. بنابراین، در نامه‏ای به فرماندار معزول خود (محمد بن ابی‏کبر) به سبب دلجویی، دلیل گزینش مالک را قاطعیت او می‏داند. «همانا مردی را فرماندار مصر قرار دادم که نسبت به ما خیرخواه و به دشمنان ما سخت گیر و درهم کوبنده بود».1در واقع، سرسختی مالک اشتر رحمه الله در برابر دشمنان اسلام نشانه قاطعیت او بود.

اسلاید 13: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(10)اطاعت پذیری از مافوقاز ویژگی‏های اساسی برای گزینش کارمندان و کارگزاران، داشتن روحیه اطاعت از مافوق و رعایت سلسله مراتب است. مافوق کسی است که «امر و نهی به‏دست او صورت می‏گیرد که باعث برانگیخته شدن انسان به سوی کار و همینطور باعث بازداشته شدن از آن می‏شود.»1 در نتیجه، نظم حاکم و از هرج و مرج در سازمان و محیط اداری جلوگیری می‏شود.اطاعت‏پذیری در محیط اداری سبب‏می‏شود :حلقه‏های‏خدمتگزاری به‏مردم، بدون کوتاهی به جریان افتد. با نظارت مافوق بر افراد زیر دست خود، امور رونق بهتری می‏گیرد و کارمندان در برابر عملکردهای خود پاسخگو خواهند بود. به همین سبب، اطاعت از مافوق در کلام پیشوایان معصوم قدس سرهما بارها مورد تأکید قرار گرفته است.حضرت علی علیه السلام در این باره می‏فرماید: «اَطِعْ مَنْ فَوقَک یُطِعْکَ مَنْ دُونک؛ بالاتر از خود را فرمان ببر، تا پایین‏تر از تو فرمانبردارت باشد».2وقتی امام علی علیه السلام مردم مصر را به پیروی از فرامین مالک اشتر رحمه الله فرا می‏خواند، او را کسی معرفی می‏کند که از فرمان امام سرپیچی نمی‏کند:

اسلاید 14: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(11)... آنجا که با حق است، سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید، او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزی آن کند می‏شود و نه ضربت آن بی‏اثر است. اگر شما را فرمان کوچ داد، کوچ کنید و اگر گفت بایستید، بایستید، که او در پیش‏روی و عقب‏نشینی و حمله، بدون فرمان من اقدام نمی‏کند.3البته باید دانست که اطاعت از مافوق تا آنجا لازم است و از ویژگی‏های لازم برای هر کارمند و هر فرد مسلمان به شمار می‏آید که معصیت خدا در آن نباشد. چنانکه امام علی علیه السلام می‏فرماید: «لاطاعَةَ لِمَخْلوقٍ فی مَعصیَةِ الْخالقِ؛ هیچ اطاعتی از مخلوق در نافرمانی پروردگار، روا نیست».4همچنین اطاعت و احترام به مافوق، باید برای رضایت خدا باشد و حفظ و شأن مافوق به دلایل شخصی و از نوع چاپلوسی نباشد.

اسلاید 15: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(12)کاردانیآگاهی به مسئولیت‏های اداری و مقررات، از جمله ویژگی‏هایی است که در گزینش کارمندان و کارگزاران باید به آن توجه داشت. در اسلام نیز به این مسئله توجه ویژه‏ای شده است. امام علی علیه السلام می‏فرماید: «الاعمال بالخبره؛ کارها با آگاهی است».1 و نیز می‏فرماید: «ان اللّه یحب المحترف الامین؛ همانا خداوند انسان فنی و کاردان امین را دوست دارد».2بی‏شک کارمندان و کارگزاران در نظام اسلامی می‏بایست به سطحی از کاردانی برسند و دانش و تجربه لازم را فرا گیرند تا هنگام رویارویی با مشکل، به آسانی بتوانند چاره‏جویی و از هدر رفتن نیرو و امکانات پیش‏گیری کنند. در غیر این‏صورت، برای خود، سازمان و همه کسانی که به او مراجعه می‏کنند، مشکل‏ساز خواهند بود. برای همین، رسول گرامی اسلام می‏فرماید:هرکس مردی را بر ده تن ریاست دهد و بداند که میان آنها کسی هست که از او برتر است، به خدا و پیغمبر صلی الله علیه و آله و گروه مسلمانان تقلب کرده است.3یعنی کسی که نسبت به دیگران کاردان‏تر است، باید سرپرستی را به عهده گیرد و کسانی که شایستگی آن را ندارند، از این پست باید چشم پوشند.

اسلاید 16: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(13)مسئولیت پذیریدر نظام توحیدی اسلام، مسئولیت پذیری اصلی است که در زمینه اخلاق اداری، می‏تواند به فرد کارمند و فعالیت‏هایش سمت و سو دهد و او را از فرو غلطیدن در مسیر کجی‏ها و نادرستی‏ها باز دارد. در واقع، کمال آدمی در مسئولیت‏پذیری اوست. بی‏شک هر اندازه در این زمینه سستی ورزد، تباهی در کارش بیشتر خواهد بود و هر اندازه مسئولیت‏پذیری بهتری داشته باشد، به کمال بیشتری دست خواهد یافت. ازاین‏رو، بهتر است در گزینش کارمندان و کارگزاران به این اصل، توجه شود. به افرادی مسئولیت داده شود که از هر لحاظ آماده پاسخ‏گویی به تصمیم‏ها و عملکردهای خود باشند و درپی توجیه و فرافکنی تصمیم‏ها و عملکردهای نادرست خود نباشند یا مسئولیت خود را به دیگران نسپارند. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کسانی که مسئولیت‏پذیر نیستند و فرافکنی می‏کنند، می‏فرماید: «ملعون است کسی که رنج خود را بر مردم اندازد».1همچنین کارمند و کارگزار مسلمان باید بداند که تداوم سرپرستی و مسئولیت او به حسن‏استفاده از مسئولیتش بستگی دارد. امام علی علیه السلام در این باره می‏فرماید: «مَن‏حَسُنتْ سِیاسَتهُ دَامَتْ‏رِیاسَتُه؛ آنکه اداره‏امورش نیکوست، سرپرستی‏اش پایدار است».2این مسئولیت امانتی است که در اختیار کارمند و کارگزار مسلمان قرار می‏گیرد. امام علی علیه السلام این موضوع را به زیبایی به یکی از کارگزاران خود یادآور شده است.«کاری که به عهده توست، طعمه نیست، امانتی است که برگردنت نهاده‏اند».3بنابراین، بر کارمندان و کارگزاران لازم است ضمن مسئولیت‏پذیری شایسته، در حفظ مسئولیت و امانت نیز کوشا باشند.

اسلاید 17: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(14)نگهداری از اموالقوام و سربلندی هر جامعه، افزون بر وجود قوانین مناسب و کارمندان شایسته، به پشتوانه مالی غنی بستگی دارد. بدیهی است هرگونه استفاده بی‏رویه از اموال عمومی، سبب تهی شدن خزانه کشور و درپی آن وابستگی به بیگانگان خواهد شد که سرانجام، به اساس و پیکر نظام ضربه خواهد زد. ازاین‏رو، لازم است در گزینش کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی، به روحیات افراد در حفظ بیت‏المال توجه کنیم تا از سوءاستفاده‏های احتمالی و پی‏آمدهای ناگوار آن، پیش‏گیری شود. به ویژه در دوران کنونی به جهت گستردگی اموال عمومی که در اختیار کارمندان قرار دارد همچون انواع ماشین‏آلات، آب، برق، گاز، تلفن، نوشت‏افزار، اماکن و همچنین نبود نظارت کافی بر هزینه‏ها به ویژه هزینه‏های مأموریتی، برگزاری سمینارها و مهمانی‏ها، امکان سوءاستفاده را بیش از گذشته فراهم کرده است. اهمیت حفظ اموال عمومی به اندازه‏ای است که پیشوایان معصوم قدس سرهما همواره کارمندان و کارگزاران خود را در قالب پندها و نامه‏ها از سوءاستفاده از آن برحذر می‏داشتند.

اسلاید 18: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(15)عزت نفسداشتن عزت نفس، از ویژگی‏های برجسته یک کارمند و کارگزار مسلمان است. امام علی علیه السلام در نامه‏ای به یکی از کارگزارانش داشتن عزت نفس را حقی می‏داند که بر گردن اوست و باید از آن به شایستگی نگهبانی کند.و از جمله حقی که بر توست آنکه نفس خویش را نگهبان باشی.1کارمند مسلمان وقتی عزت نفس دارد که تن به ذلت ندهد و به بهره‏اش خشنود باشد و هرگز در وادی خیانت قدم ننهد. همچنین خواسته‏های نفسانی، او را پیش مردم پست و بی‏مقدار ننماید. در این صورت است که عزت نفس او می‏تواند سبب عزت کشور و اسلام عزیز شود.

اسلاید 19: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(16)پرهیز از تشریفاتموقعیت‏های شغلی و مسئولیت‏های حکومتی هرگز وسیله‏ای برای رفاه و آسایش کارمندان و کارگزاران نظام نیست. بنابراین، بهتر است از آن برای رسیدن به آرزوهای دنیوی نردبانی نسازند، بلکه بکوشند با دوری از تشریفات و جلوه‏های فریبنده دنیا، در عین ساده‏زیستی به رستگاری و آخرت بیاندیشند.چنانکه وقتی امیرالمؤمنین علی علیه السلام با گروهی از یارانش به منزل یکی از کارگزاران رشید خود علاءبن زیاد حارثی که در جنگ مجروح شده بودند وارد شدند، کاخی با شکوه را دید، که با اطاق‏های زیبا محیط گسترده‏ای را اشغال کرده است. در آن روز پیشوای عظیم‏الشأن اسلام به سردار بیمارش چنین فرمود: «بااین خانه وسیع، در دنیا چه می‏کنی؟ در حالی که در آخرت به آن نیازمندتری».1 سپس او را راهنمایی فرمود که چگونه می‏تواند از آن منزل در راه آخرت خود بهره گیرد.

اسلاید 20: ویژگیهای لازم برای گزینش کارمندان و کارگزاران(17)همینطور وقتی خبر می‏رسد که یکی از کارگزاران او به نام عثمان بن حنیف به یک مهمانی مجلل رفته و با اشراف هم‏سفره شده است، او را در ساده‏زیستی به پیروی از خود فراخواند و فرمود: آگاه باش! هر پیروی را امامی است که از او پیروی میکند و از نور دانشش روشنی می‏گیرد. آگاه باش! امام شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان رضایت داده است. بدانید که شما توانایی چنین کاری را ندارید، اما با پرهیزکاری و تلاش فراوان و پاکدامنی و راستی، مرا یاری دهید. پس سوگند به خدا! من از دنیای شما طلا و نقره‏ای نیندوخته و از غنیمت‏های آن چیزی ذخیره نکرده‏ام؛ برد و جامه کهنه‏ام جامه‏ای نیفزودم و از زمین دنیا حتی یک وجب در اختیار نگرفتم و دنیای شما در چشم من از دانه تلخ درخت بلوط ناچیزتر است.2

اسلاید 21: وظایف کارمندانکارمندان و کارگزاران در حوزه‏های محل خدمت خود، در برابر همکاران، افراد تحت سرپرستی، عموم مردم و ارباب رجوع وظایفی بردوش دارند که لازم است از آنها آگاه باشند.بدیهی است هر اندازه کارمندان وظایف خود را بیشتر بشناسند، در انجام وظیفه موفق‏تر خواهند بود.وظایف کارمندان در برابر همکارانوظایف یک کارمند تنها به وظایف او در برابر مافوق و مسئولیت‏هایی که بر دوش او نهاده شده است محدود نمی‏شود، بلکه در ارتباط با کسانی که او را در انجام وظایف یاری می‏کنند به ویژه افراد هم سطح نیز وظایفی دارد:

اسلاید 22: وظایف کارمندان (2)صمیمیتمحیط اداری، محیطی مقدس برای خدمتگزاری است. از این‏رو، مناسب است سرشار از مهر و دوستی و عاری از هرگونه کینه باشد تا زمینه بهره‏مندی از الطاف الهی فراهم آید. بی‏شک اختلاف سلیقه، حتی اختلاف عقیده در میان کارکنان یک محیط اداری امری طبیعی است، ولی مهم آن است که اختلاف سلیقه‏ها نباید به لجاجت و کارشکنی در امور بیانجامد و کینه و نفرت جای مهر و محبت را بگیرد.

اسلاید 23: وظایف کارمندان (3)مشورت از جمله وظایف متقابل کارمند نسبت به همکاران می‏تواند مشورت در اموری باشد که در رابطه با آن اطلاعات مناسبی ندارد؛ زیرا امروزه به سبب گستردگی و پیچیدگی امور، نیاز به همفکری بیش از گذشته احساس می‏شود. در محیط اداری کارمندان ممکن است به تنهایی توان حل همه مسائل را نداشته باشند و در عمل دچار اشتباه شوند. بهره‏گیری از شیوه مشورت در محیط اداری، رویکردی است که می‏تواند کاستی‏ها را جبران و از میزان خطاها بکاهد. از سوی دیگر، مشورت از شیوه‏هایی است که در آموزه‏های آسمانی اسلام بدان تأکید شده است. امام علی علیه السلام درباره مشورت می‏فرماید:هرکس تنها به رأی خود اکتفا کرد، به هلاکت رسید و هرکس با دیگران مشورت کرد در عقل‏های آنان شریک شد.1

اسلاید 24: وظایف کارمندان (4)احساس تعهددر دین مبین اسلام، همه مؤمنان با هم برادر و برابرند و نسبت به هم تعهد اخلاقی و دینی دارند. چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در جمله‏ای زیبا می‏فرماید:مؤمن آیینه مؤمن است، مؤمن برادر مؤمن است، از پشت سر مراقب اوست.1همچنین در فرازی دیگر مؤمنان را به بنای مستحکمی تشبیه می‏کند که استحکام آنها در گرو پایداری همدیگر است.مؤمن نسبت به مؤمن چون بنای محکم است که اجزای آن یکدیگر را استحکام بخشد.2ازاین‏رو، شایسته است در یک محیط اداری اسلامی نیز کارمندان محترم روحیه برادری اسلامی را تقویت کنند و نسبت به سرنوشت همدیگر حساس باشند.

اسلاید 25: وظایف کارمندان (5)پرهیز از حسادتحسادت، بدخواهی برای دیگران است1 که از پست‏ترین صفات اخلاقی و بدترین بیماری‏های نفس به شمار می‏رود. حسادت، عامل بسیاری از گناهان و مفاسد در جوامع شهری است که باید گفت در محیط‏های اداری به سبب وجود زمینه‏های موفقیت، پیشرفت و ارتقای همکاران، چه از نظر امور مادی و چه از نظر امور اخلاقی می‏تواند بروز کند و برای کارمند و محیط اداری مشکل‏آفرین باشد. بنا به فرموده امام علی علیه السلام «حسادت بر دوست، از آفات دوستی است».2ازاین‏رو، کارمند مسلمان باید خود را از این صفت پست دور سازد و از موفقیت‏های همکار و دوست خود در کارهای مثبت، خرسند گردد .الگو بودن از نخستین وظایف یک مدیر مسلمان نسبت به افراد زیردست خود، الگو بودن اوست. او خواسته یا ناخواسته تمامی کارها، گفتار و حرکاتش مورد توجه افراد زیردست خواهد بود. از این‏رو، بهتر است نه تنها رفتار و عملکردش در نهایت ادب و احترام باشد و آنان را به فعالیت بیشتر و کارایی بهتر تشویق کند، افزون بر آن، باید در حفظ حریم گفتار و دستورها، پای بند و عامل باشد. او باید با پرهیز از کج‏روی‏ها، توصیه بازی‏ها، امتیاز دادن‏ها و امتیاز گرفتن‏ها و...، با عمل خود حرمت قانون را نگه دارد. تا در گام بعدی از دیگران انتظار اجرای این قوانین را داشته باشد؛ زیرا تأثیر رفتاری و الگویی مسئولان و مدیران انکارناشدنی است.

اسلاید 26: وظایف کارمندان (6)تقسیم کار مناسبتقسیم کار، تقسیم مسئولیت است و تقسیم مسئولیت حدود و وظایف هر شخص را مشخص می‏کند؛ به‏گونه‏ای که باید درباره عملکردش پاسخگو باشد. امام علی علیه السلام در نامه‏ای به فرزندش امام حسن علیه السلام اهمیت تقسیم کار را چنین یادآور می‏شوند:کار هر کدام از خدمتکارانت را معین کن که او را در برابر آن مسئول بدانی که تقسیم کار سبب می‏شود کارها را به یکدیکر وانگذارند و در خدمت سستی نکنند.1با توجه به این فرمایش ارزشمند و نقش تقسیم مسئولیت در پیشرفت کار، یکی دیگر از وظایف اساسی مدیران تقسیم کار مناسب میان افراد تحت سرپرستی است. بی‏شک با تقسیم کار مناسب، بدون آنکه کسی دچار سختی شود، می‏توان مسئولیت‏های بزرگ را میان کارکنان تقسیم کرد. باید گفت با همه سودهای تقسیم کار مانند سرعت بخشی، تجربه و تخصص اندوزی، نظم و... ممکن است در اثر انجام کار یکنواخت و مداوم، ضمن غالب شدن خستگی و تنبلی بر کارکنان، روحیه نوآوری و ابتکارنیز به مرور در انسان به فراموشی سپرده شود و قوه اندیشه از او گرفته شود.

اسلاید 27: وظایف کارمندان (7)انتقاد پذیریمسئول یک اداره یا سرپرست یک بخش در نظام اسلامی هرگز نباید خود را معصوم بپندارد؛ زیرا گاهی ممکن است در کارش کاستی‏ای باشد که خودش تاکنون به آن توجهی نداشته است. بنابراین، برای آگاهی و پیش‏گیری از پی‏آمدهای احتمالی، لازم است روحیه انتقاد کردن را در افراد تحت سرپرستی در محیط اداری تقویت کند؛ به گونه‏ای‏که جرئت داشته باشند عیب‏های او را به‏جا و با رعایت حدود و شرایط بیان کنند؛ زیرا «منتقد با نظر به اعمال دیگران، خوب و بد آنها را تشخیص می‏دهد و آنها را از یکدیگر جدا کرده، بدی‏های شخص مورد نظر را بیان می‏دارد تا آنها را از خود دور سازد تا اعمالش خالص گردد».1بنا به فرموده حضرت علی علیه السلام : «خوشا به حال کسی که از پندگویی که هدایت می‏کند، اطاعت کند و از گمراه کننده‏ای که او را به گودال گمراهی می‏افکند بپرهیزد».2

اسلاید 28: وظایف کارمندان (8)پرهیز از تبعیضممکن است در یک محیط اداری، افراد تحت سرپرستی، بنا به موقعیت و مسئولیت شغلی، نزد مسئول اداره منزلت و جایگاه ویژه‏ای داشته باشند، ولی این‏گونه معیارها نباید سبب شود که مسئول در نوع نگاه، رفتار، رعایت ادب و اتفاق‏هایی که ممکن است برای افراد تحت سرپرستی پیش آید تفاوت قائل شود. رسول گرامی اسلام درباره پی‏آمدهای تبعیض با افراد تحت سرپرست می‏فرماید:هرکس بر ده نفر سرپرستی کند و در میان آنها به عدالت رفتار ننماید، روز قیامت می‏آید، در حالی که دست و پا و سرش در شکاف تیری قرار دارد.1ازاین‏رو، لازم است مسئولان نظام اسلامی با افراد تحت سرپرستی، رفتاری سرشار از عدالت داشته باشند که بنا به فرموده امام علی علیه السلام : «جمال و زیبایی اداره امور در (اجرای) عدل است».2

اسلاید 29: وظایف کارمندان (9)دلجویی از زیر دستنگاه مدیران در نظام اسلامی نسبت به همکاران زیردست، باید نگاهی انسانی و دلسوزانه باشد. براین اساس، آگاهی از مشکلات افراد تحت سرپرستی، و دل‏جویی و هم‏دردی با آنان در وضعیت بحرانی، از وظایف اصلی یک مسئول به شمار می‏رود. شایسته است مسئول به‏گونه‏ای عمل کند که آنان احساس کنند که وی به همه زوایای زندگی و مشکلات کارمندان آگاهی دارد و اگر نمی‏تواند آن مشکلات را حل کند، دست کم از آنها با خبر است. بی‏شک، بی‏خبری از کمبودها و مشکلات کارمندان پی‏آمدهایی خواهد داشت که می‏تواند دامن‏گیر مسئول و سرپرست اداره یا سازمان باشد. امام علی علیه السلام در بخشی از نامه معروف خود به مالک اشتر این مسئله را این‏گونه یادآور می‏شود:بدان که هرگاه در کار نویسندگان و منشیان تو کمبودی وجود داشته باشد که تو بی‏خبر باشی، خطرهای آن دامنگیر تو خواهد بود.1

اسلاید 30: وظایف کارمندان (10)تغافلتغافل به معنای چشم پوشی از لغزش‏هاست که در کنار قاطعیت، می‏تواند از وظایف مدیران و مسئولان باشد و اگر مناسب به کار گرفته شود، از بهترین روش‏های اصلاح افراد تحت سرپرستی خواهد بود. چه بسا اگر مأموری در انجام وظیفه به سهو یا عمد کوتاهی کند، با چشم‏پوشی مسئول مربوطه و مهربانی، کارمند به اشتباه خود پی ببرد بهتر است این چشم‏پوشی پیش از درخواست خطاکار باشد که بی‏شک نتیجه بهتری خواهد داشت. همان کاری که کارگزار برجسته قرآن، حضرت یوسف علیه السلام با برادران خطاکار و گناهکار خویش انجام داد و فرمود:امروز بر شما سرزنشی نیست، خدا شما را می‏آمرزد و او مهربان‏ترین مهربانان است. (یوسف: 99)

اسلاید 31: وظایف کارمندان (11)ایجاد نظماهتمام برای ایجاد نظم و پیش‏گیری از هرگونه بی‏سامانی و سستی در محیط اداری، می‏تواند از عمده‏ترین وظایف یک مدیر و مسئول متعهد باشد؛ زیرا بهترین سازمان‏ها و نظام‏ها با زیرپا گذاشتن اصل انضباط کاری، به تباهی کشیده می‏شوند. تواناترین کارمندان در یک مجموعه اداری، بدون داشتن نظم، جز اتلاف وقت، سودی نخواهند داشت. اهمیت اصل نظم به اندازه‏ای است که حضرت علی بارها در کتاب شریف نهج البلاغه آن را یادآور شده است. ایشان به مالک اشتر رحمه الله می‏فرماید: «کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد...».1و در فرازی دیگر درباره انجام به‏هنگام کار می‏گوید: «مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی... تلاش کن تا هر کاری را در جای خود و زمان مخصوص به خود انجام دهی».2

اسلاید 32: وظایف کارمندان (12)ارتقای سطح علمیاز اهداف اساسی تشکیل سازمان‏ها و محیط‏های اداری، خدمت‏رسانی مطلوب به مردم است. رسیدن به این هدف به عملکرد مطلوب کارمندان و کارکنان سازمان بستگی دارد. از سوی دیگر، بخش بسیار زیادی از عملکرد مطلوب کارکنان نیز به میزان آگاهی، تجربه و تخصص آنها بستگی دارد. چنانکه امام علی علیه السلام می‏فرماید: «لَن یَصْفُوَ العمل حتّی یصحَّ العلم؛ عمل پاکیزه هرگز بدون علم صحیح حاصل نمی‏شود».1همچنین آن حضرت می‏فرماید:«اَلامورُ بِالتَّجربةِ وَالاَْعمالُ بِالْخُبرةِ؛ امور با تجربه پیش می‏روند و کارها با آگاهی و مهارت».2مسلم است هر اندازه کارکنان نسبت به امور محوله آگاه‏تر باشند، سطح کارایی آنان نیز افزایش خواهد یافت.

اسلاید 33: وظایف کارمندان (13)پرهیز از نیرنگدر بینش اسلام، رفتارهای ظاهرفریبانه و سالوسانه با افراد زیردست و دیگران جایگاهی ندارد. اگر قرار است به کسی محبتی شود یا پاداشی داده شود، می‏بایست در نهایت اخلاص برای رضایت خدا و با هدف نوع دوستی باشد. چنانکه رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‏فرماید:هر که با زیردستان خود به نیرنگ رفتار کند، اهل جهنم است.1افزون بر آن، لازم است که نسبت به او دلسوزی و مهربانی هم داشته باشد. رسول خدا در این باره می‏فرماید:هر کس به زیردستان رحم نکند، خداوند بهشت را بر او حرام می‏کند.2

اسلاید 34: وظایف کارمندان (14)وظایف کارمندان در برابر مردمکارمندان و کارگزاران نظام اسلامی از هر رده و مقامی که باشند، نسبت به مردم و مراجعه‏کنندگان وظایفی دارند که به بیان مهم‏ترین آنها می‏پردازیم:برخورد کریمانه در اسلام، مقام و مسئولیت کارمندی و کارگزاری، وسیله‏ای برای خدمت‏رسانی به مردم است و بالا رفتن مقام و منزلت نیز، میدانی گسترده‏تر برای خدمت‏گزاری بهتر به هم‏نوعان فراهم می‏کند. اگر کارمندان با این نگاه به جایگاه خود بنگرند، برخورد کریمانه با ارباب رجوع را از وظایف اساسی خود به شمار خواهند آورد. امام صادق علیه السلام در این باره می‏فرماید: «احترام مؤمن بیشتر از کعبه است».1بنابراین، باید به گونه‏ای با مراجعه کنندگان به سازمان‏ها و ادارات روبه‏رو شوند که در نگاه، رفتار و برخورد آنها افتخار خدمت‏گذاری را احساس کنند. هر اندازه نگاه آنان مهربان‏تر، رفتارها و برخوردها عادلانه‏تر باشد، خدمت‏گذاری کامل‏تر و ارزش کار بیشتر خواهد شد. تا چنین احساسی وجود داشته باشد، کارمندان و کارگزاران نظام اداری با مردم رفتار مالکانه و فرمان فرمایانه نخواهند داشت، بلکه آنان را ولی‏نعمت خود و جایگاه و موقعیت خود را نعمتی از سوی خدا می‏دانند که خداوند آن را برای رفع نیازمندی‏های مردم و خدمت به آنها قرار داده است، می‏شمارند. حضرت علی علیه السلام دراین باره می‏فرماید:خدا را بندگانی است که برای سود رساندن به دیگران نعمت‏های خاصی به آنان بخشیده، تا آنگاه که دست بخشنده دارند، نعمت‏ها را در دستشان باقی می‏گذارد و هرگاه از بخشش دریغ کنند، نعمت را از دستشان گرفته و به دست دیگران خواهد داد.2

اسلاید 35: وظایف کارمندان (15)فروتنیاز وظایف دیگر کارمند و کارگزار نظام اسلامی، پرهیز از برتری‏جویی و به کارگیری خوی پسندیده فروتنی است؛ زیرا کارمند و کارگزار مسلمان در پرتو فروتنی و پرهیز از خود پسندی موفق می‏شود در قلب مردم نفوذ کند و طعم مهربانی را به مردم بچشاند.کسی را بود عزت و احترام که باشد فروتن چو دارد مقام کند پیشه افتادگی آن بلند بپرهیزد از نخوت آن ارجمند1 حضرت علی علیه السلام در نامه‏های خود بارها کارگزاران را به فروتنی فرا خوانده است. از جمله، در نامه‏ای به مالک اشتر رحمه الله او را به داشتن این صفت اخلاقی پسندیده فرا خوانده است:پر و بالت را برای مردم بگستران، با مردم گشاده روی و فروتن باش.2ازاین‏رو، هر اندازه فروتنی برای یک کارمند یا کارگزار مسلمان شایسته است، به همان اندازه دوری از کبر و غرور بی‏جا برای او لازم خواهد بود؛ چون به فرموده امام علی علیه السلام در پایان نتیجه‏ای به جز ذلّت درپی نخواهد داشت. «تکبر کردن به هنگام مسئولیت، خواری به هنگام عزل است».3

اسلاید 36: وظایف کارمندان (16)رعایت انصافاز وظایف دیگر کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی این است که با مراجعه کنندگان براساس مقررات و ضوابط عمل کنند. گاهی دیده می‏شود که کارمندان و کارگزاران به هنگام روبه رو شدن دوستان و آشنایان، به ضوابط و مقررات پای‏بند نبوده و به افراط یا تفریط می‏افتند. در حالی‏که مناسب است در اجرای مقررات و ضوابط، حد اعتدال رعایت شود. حضرت علی علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر رحمه الله درباره رعایت انصاف می‏فرماید:با خدا و مردم و خویشاوندان نزدیک، و یا افرادی از رعیت خود که آنان را دوست داری انصاف را رعایت کن.1رعایت نکردن انصاف ممکن است سبب از میان رفتن حقوق برخی شود و حق به حق‏دار نرسد.

اسلاید 37: وظایف کارمندان (17)گره گشاییاز اهداف کارمند و کارگزار مسلمان در نظام اسلامی، گره‏گشایی از کار مردم است. این مطلب را به آسانی می‏توان از پاسخ نامه امام صادق علیه السلام به عبداللّه‏ نجاشی دریافت. هنگامی که عبدالله از سوی خلیفه به استانداری اهواز منصوب شده بود، از امام می‏خواهد دستورالعملی حکومتی برایش بنویسد. امام علیه السلام در بخشی از نامه می‏فرماید:بعد از خواندن نامه‏ات دانستم که به استانداری اهواز مبتلا شده‏ای، این خبر هم مرا خوشحال گردانید و هم غمگین... خوشحالی‏ام از این بابت بود که گفتم شاید خداوند به‏وسیله تو مظلوم خائفی از دوستان آل محمد صلی الله علیه و آله را نجات دهد و خوارشده‏ای از آنان را عزّت دهد، برهنه‏ای از آنان را بپوشاند و ضعف آنان را تقویت نماید و آتش مخالفتشان را خاموش نماید و اما آنچه که از این خبر مرا ناراحت ساخت این است که کمترین خوف من درباره تو این است که حال و رفتارت را نسبت به یکی از دوستان ما تغییر دهی و در اثر آن بوی بهشت به مشامت نرسد.1

اسلاید 38: وظایف کارمندان (18)مدارابنا به فرموده امام علی علیه السلام : «مدارا کردن از ستوده‏ترین خصلت‏هاست».1 همینطور آن حضرت مدارا کردن را میوه عقل و خرد می‏داند و می‏فرماید: «میوه عقل و خرد، مدارا کردن با مردم است.»2 اگرچه بر همه مردم است که با همدیگر در امور و مشکلاتی که پیش می‏آید مدارا داشته باشند، ولی لازم است کارمندان محترم این ویژگی ستوده را بیشتر مراعات کنند؛ زیرا گاهی در محیط‏های اداری ممکن است اجرای دقیق دستورالعمل‏ها و مقررات اداری از سوی کارمندان و کارگزاران وظیفه‏شناس برای عده‏ای ناآگاه یا کسانی که به ضوابط پای‏بند نیستند یا به هر دلیلی حقی برای خود قائل هستند ناخوشایند باشد. حتی ممکن است با واکنش‏های ناشایست از جمله، اهانت، تهدید، پرخاشگری و... کار خود را پیش ببرند. در این موقعیت، شایسته نیست کارمند مسلمان با او مقابله به مثل کند، بلکه بهتر است سیاست مدارا را در پیش بگیرد. چنانکه حضرت علی علیه السلام در اداره امور، به کارگیری مدارا را ستوده است. «رَأسُ السِّیاسةِ اِستعمالُ الرِّفقِ؛ اساس اداره امور (مدیریت) به کارگیری مدارا است».3

اسلاید 39: وظایف کارمندان (19)وظیفه کارمند نسبت به خودمراقبت و محاسبه نفس از ویژگی‏های پسندیده‏ای است که بارها پیشوایان معصوم قدس سرهما کارمندان و کارگزاران را به آن فراخوانده‏اند. چنانکه امام علی علیه السلام در نامه‏ای به یکی از کارگزاران می‏نویسند: «نفس خود را در حالی که امیدوار به پاداش الهی بوده و از کیفر او هراسناکی، به انجام آنچه خداوند بر تو واجب گردانیده است وادار ساز.»1همچنین آن حضرت مالک اشتر را به خلوت با خود سفارش می‏کند و می‏فرماید:نیک‏ترین وقت‏ها و بهترین ساعت‏های شب و روز را به خود و خدای خود برگزین.2از همین رو، بر کارمند مسلمان است که پس از فراغت از امور مردم یا پیش از آن، ساعت‏هایی را به خود اختصاص دهد. بهتر است نخست، نفس خویش را محاسبه کند و انجام واجبات الهی را از او بخواهد. سپس از تمامی کردارها و حالات خود بپرسد. و از اندیشه‏ها و صفات نفسانی و اخلاقی درونی خویش بپرسد و بکوشد در محاسبه نفس سخت‏گیر و بی‏گذشت باشد.

اسلاید 40: آسیب پذیریهای شغل کارمندی در یک نظام اداری، عوامل فراوانی می‏تواند فلسفه خدمت‏گذاری و نیز عملکرد کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی را به زیر سؤال ببرد و به شخصیت آنان و ادارات وابسته آسیب‏های جدّی وارد سازد. این عوامل پیچیدگی ویژه‏ای دارند که پژوهش‏های تخصصی‏تری را طلب می‏کند، ولی در این فصل، برآنیم تا حد امکان عوامل آسیب‏ساز را در حوزه‏های اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی، ساختار اداری و ..... بررسی کنیم.آسیب های اخلاقی:در فرهنگ اسلامی، وجود صفات اخلاقی1 پسندیده، یکی از ضمانت‏های اساسی اجرای قانون است. به‏گونه‏ای‏که هر اندازه صفات اخلاقی در شخص مسلمان بیشتر متجلی شود، به همان اندازه احترام به قانون بیشتر خواهد شد، ولی گاه به‏دلایل خواسته یا ناخواسته، انسان ممکن است از اخلاق فاصله گیرد و به قانون‏شکنی و سوءرفتار متهم شود. کارمندان و کارگزاران به دلیل موقعیت‏های شغلی و داشتن مسئولیت‏های حساس و مهم اجرایی که در ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با مردم هستند، بیش از دیگران در معرض این اتهام‏های اخلاقی قرار دارند که بخشی به سوء رفتارهای فردی و برخی دیگر، به سوءاستفاده از موقعیت‏های اداری مربوط است و در ادبیات امروز، از آن به فساد اداری تعبیر می‏شود. البته سوءاستفاده‏هایی که در اینجا مطرح می‏شود، به کشور ما محدود نیست، بلکه همه کشورهای جهان حتی کشورهای پیشرفته به نوعی با آن درگیرند.

اسلاید 41: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(2)اهانت و تحقیر:بنا به آموزش‏های اسلامی، کارمند مسلمان باید در برخورد با مراجعه کنندگان، اخلاقی سرشار از ادب و نزاکت داشته باشد، به گونه‏ای‏که حرمت و شخصیت آنان حفظ شود. به اندازه‏ای این موضوع ارزشمند است که امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «احترام مؤمن بیشتر از کعبه است»1.کسانی که به هر دلیل به مؤمنی اهانت کنند یا رفتاری تحقیرآمیز داشته باشند، بنا به فرموده امام صادق علیه السلام باید منتظر عقوبت خداوند باشند:«کسی که مؤمن فقیر یا غیر فقیری را تحقیر کند، خدای عزّوجلّ پیوسته او را خوار کرده وبه او غضب می‏کند تا اینکه از تحقیر مؤمن باز گردد»2.حضرت علی علیه السلام بارها در نهج البلاغه فرمانداران و کارگزاران را به برخورد آمیخته با احترام فرا خوانده و از تحقیر و اهانت مردم بازداشته است. چنانکه در نامه‏ای به عمربن‏ابی سلمه ارحبی ـ فرماندار فارس ـ چنین می‏نویسد:همانا دهقانان مرکز فرمانداری‏ات، از خشونت و قساوت و تحقیر کردن مردم و سنگدلی تو شکایت کردند. من درباره آنها اندیشیدم، آنان را شایسته نزدیک شدن ندیدم، زیرا مشرکند، و سزاوار قساوت و سنگدلی و بدرفتاری نیز نیستند، زیرا که با ما هم پیمانند، پس در رفتار با آنان، نرمی و درشتی را به هم‏آمیز، رفتاری توأم با شدت و نرمش داشته باش، اعتدال و میانه روی را در نزدیک کردن یا دور کردن رعایت کن.3

اسلاید 42: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(3)منت گذاری:منّت‏گذاری در قبال انجام وظیفه یکی دیگر از آفات اخلاقی کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی است. کارمندان از منّت‏گذاری در برابر خدمت نهی شده‏اند تا چه رسد به منت‏گذاری در برابر انجام وظیفه. چنانکه امام علی علیه السلام به مالک اشتر رحمه الله می‏فرماید:مبادا هرگز به خدمت‏هایی که انجام دادی به مردم منّت گذاری، یا آنچه را که انجام داده‏ای، بزرگ شماری؛ (زیرا)، منت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می‏برد و کاری را بزرگ شمردن نور حق را خاموش می‏گرداند.1با این حال، بارها در مراجعه‏های اداری دیده‏ایم که برخی از کارمندان، با اینکه در حال انجام وظیفه هستند، بر ارباب رجوع منت می‏گذارند و با عبارت‏هایی مانند «چون تو هستی این کار را انجام دادم»، «اگر کسی دیگری بود این کار را نمی‏کردم»، «چون فلانی سفارشت را کرده بود» و...، می‏کوشند ارباب رجوع را شرمنده خود کنند. بی‏شک این‏گونه رفتارها و گفتارها هرگز شایسته کارمند نظام اسلامی نیست. کارمندان باید بدانند که توان گره‏گشایی از کار مردم و خدمتگزاری به آنها لطف خداوند نسبت به ایشان است تا به سبب آن پاداشی نصیبشان شود. چنانکه امام سجاد علیه السلام می‏فرماید:نیازهای مردم به شما از نعمت‏های الهی برای شما است، بنابراین، از این نعمت‏ها خسته نشوید.2

اسلاید 43: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(4)تبعیض:کارها در نظام اسلامی، زمانی مسیر درست خود را طی‏خواهد کرد که کارمندان و کارگزاران از انجام هرگونه اعمال و گفتار تبعیض‏آمیز خودداری کنند و تنها به اجرای قانون و عدالت بیاندیشند. به واقع، زیبایی اداره امور در رعایت مساوات میان مردم است. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «جَمالُ السِّیاسةِ العَدلُ فِی الاَْمْرةِ؛ زیبایی اداره امور در امارت (بر مردم) عدل است».1همچنین آن حضرت همواره کارگزاران خود را از رفتارهای تبعیض‏آمیز باز داشته و به مراعات مساوات در انجام کارهای مردم تشویق می‏کردند. چنانکه در بخشی از نامه خود به فرمانده لشکر حُلوان2 این موضوع را چنین یادآور می‏شوند:پس باید کار مردم در آنچه حق است نزد تو یکسان باشد؛ زیرا در ستم کاری بهایی برای عدالت یافت نمی‏شود. از آنچه که همانند آن را بر دیگران نمی‏پسندی پرهیز کن.3

اسلاید 44: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(5)خلف وعده:وفای به عهد از ارزش‏هایی است که در میان اقوام و ملت‏های گوناگون با هر عقیده و مسلکی که باشند اهمیت ویژه‏ای دارد و از اصولی است که می‏تواند در محیط و نظام اداری به کارمند و کارگزار اعتبار و اعتماد ببخشد. بنابراین، هرگونه بی‏توجهی و کم‏لطفی به وعده‏های داده شده به وسیله کارمند، نه تنها می‏تواند اعتبار کارمند، بلکه اعتبار سازمان و اداره را زیر سؤال ببرد. به همین سبب، امام علی علیه السلام وفای به عهد را این‏گونه به مالک اشتر رحمه الله یادآور می‏شود:مبادا.... مردم را وعده‏ای داده، سپس خلف وعده کنی... .1روحیه تجمل گرایی:پرهیز از ساده‏زیستی و گرایش به تجملات و زندگی اشرافی، بی‏شک امری ناپسند است و به کارمندان و کارگزاران هم محدود نمی‏شود، ولی می‏تواند در روحیه خدمت‏رسانی آنان سستی و خلل ایجاد کند. از مرحوم شهید رجایی نقل می‏کنند:یک بار یکی از وزیرانش را از کار بر کنار کرد. وقتی علّت را جویا شدند. گفت: این آقا هنوز جا خوش‏نکرده می‏گوید خانه سیصد متری‏ام برای خانواده و محافظینم کوچک است. یکی از خانه‏های مصادره شده طاغوتیان را به من واگذار کنید یا بفروشید، تا زن و بچه‏ام کم‏تر در عذاب باشند. من به او گفتم آقا جان! ما انقلاب نکردیم که خانه‏های مردم را مصادره کنیم، بعدا خودمان در آنها سکونت کنیم ما آمده‏ایم مشکلات مردم را حل کنیم. اگر قرار باشد مثل آنها (طاغوتیان) در آن خانه‏ها زندگی کنیم، مشکلات مردم را فراموش خواهیم کرد.1

اسلاید 45: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(6)تفسیر ظوابط و مقررات:تفسیر ضوابط و مقررات نیز می‏تواند یکی دیگر از آفت‏ها و آسیب‏های شغل کارمندی باشد که به وسیله برخی از کارمندان سودجو انجام می‏گیرد. این دسته از کارمندان، مقررات و ضوابط را هر گونه که بخواهند به نفع یا ضرر کسی تفسیر می‏کنند و با تفسیرهای گوناگون، زیان‏های فراوانی به نظام اسلامی وارد می‏سازند. اول اینکه به قاطعیت قانون در احقاق حق آسیب می‏رسانند و زمینه فساد مجریان قانون را فراهم می‏کنند. دوم، توقع مراجعه کنندگان را در ارتباط با خواست‏های مشروع و نامشروع افزایش می‏دهند و اصالت رابطه را به اصالت ضابطه مقدم می‏شمارند. همچنین بی‏قانونی را به عنوان قانون در جامعه ترویج می‏دهند. پس از آنجا که خود نیز در این جامعه زندگی می‏کنند، به یقین از این هنجارشکنی آسیب خواهند دید.

اسلاید 46: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(7)کوتاهی در انجام وظیفهکوتاهی در انجام وظیفه نیز از آفت‏های مشاغل کارمندی به شمار می‏رود که متأسفانه این آفت بیشتر دامن‏گیر کارمندان رده‏های میانی و پایینی است. در ادارات کشور خودمان کم نیستند کارمندانی که بدون کمترین احساس مسئولیتی وقت اداری خود را برای خرید کالاها و اجناس مورد نیاز در بیرون از اداره، در صف شرکت تعاونی یا رسیدگی به کارهای بیرون از اداره صرف می‏کنند یا در محیط اداره با تلفن‏های غیراداری، گپ زدن با همکار یا ارباب رجوع آشنا، وقت خود را تلف می‏کنند. این کارمندان ساعت‏ها ارباب رجوع را در سالن‏ها و اتاق‏های اداری سرگردان نگه می‏دارند. روشنگر این مطلب، تحقیقی است که در سال 1365 درباره ساعت‏های کاری مفید کارکنان یک سازمان اداری انجام شده است.ساعات رسمی کار در سازمان مذکور 52ساعت در هفته بوده است؛ یعنی علاوه بر 44 ساعت مقرر کارکنان 8 ساعت هم اضافه کاری داشتند، اما کار مفید کارکنان سازمان مزبور 8 ـ 7 ساعت در هفته بوده است. یعنی حتی کمتر از 8 ساعت اضافه کاری. این در حالی است که ساعات کار مفید در کشور ژاپن 49 تا 60 ساعت، در آمریکا 36 تا 40 ساعت و در کره جنوبی حدود 54 ساعت در هفته است.1

اسلاید 47: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(8)دوری از مردم :خدمتگزاری برای مردم از پشت درهای بسته و در پس پرده در فرهنگ اسلامی جایگاهی ندارد و آموزه‏های اخلاقی اسلام کارمندان و کارگزاران نظام را به شدت از آن باز می‏دارند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دراین باره می‏فرماید:هرکس متولی کاری از امور مسلمین شد، پس خود را از نیاز و فقر مردم در حجاب قرار دهد، خدا در روز قیامت نیاز و فقر او را برطرف نسازد.1امام صادق علیه السلام نیز در این‏باره، خطاب به عمربن‏عبدالعزیز چنین می‏فرماید:ای عمر بن عبد العزیز! درهای تشکیلات را بر روی مردم باز کن و ارتباطت را آسان قرار بده.2

اسلاید 48: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(9)ارتشا:گرفتن رشوه از مردم و ارباب رجوع، یکی از آفت‏هایی است که از دیرباز دامن‏گیر کارمندان و کارگزاران بوده است. این آفت هم‏اکنون نیز در بسیاری از کشورها ریشه دوانده و زیان‏های فراوانی را به بار آورده است. ارتشا در دوران ما حالت عادی به خود گرفته و افراد دنیاپرست آن را نوعی زرنگی و کاردانی به شمار می‏آورند. رشوه در اصطلاح فقهی این است که:هرکس به هر عنوان، پول، هدیه، انعام، بخشش و یا خدمتی را از کسی دریافت کند که در مقابل آن حقی را باطل یا باطلی را حق و یا بین دو نفر تبعیض قائل شود و نوبتی را به هم بزند و یا برای کاری که جزء وظایف و مسئولیت‏های اوست، چیزی دریافت دارد.1رشوه با هر عنوان مانند هدیه، تعارف، انعام، حق‏الزحمه، حق و حساب، پول چای و... ، در اسلام ناپسند است.

اسلاید 49: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(10)سوء استفاده از اموال عمومی:وسایل، اموال و امکاناتی که در اختیار ادارات و سازمان‏های دولتی قرار دارند، از آن عموم مردم است. بنابراین، باید در جهت خدمت به مردم و رفع گرفتاری آنان استفاده شود، ولی بارها دیده شده است در سازمان‏هایی که نظارت کافی وجود ندارد، برخی از کارمندان، به شکل‏های گوناگون از اموال و امکانات برای سود شخصی یا گروهی بهره می‏گیرند. فروش املاک و اموال دولتی به شهروندان و اقوام، تقلب در خریدهای دولتی، تبانی در قراردادهای مقاطعه‏کاری با پیمانکاران، استفاده شخصی از امکانات و وسایل اداره مانند اتومبیل، لوازم صوتی و تصویری، رایانه، تلفن، لوازم برقی، اماکن، نوشت‏افزار و نیز اسراف در اموال دولتی، از این‏گونه سوءاستفاده‏هاست. در کنار این‏گونه بهره‏برداری‏های ناشایست، گونه دیگری سوءاستفاده از اموال عمومی وجود دارد که ازآن به اختلاس تعبیر می‏شود. در اختلاس، برخی از کارمندان عالی‏رتبه و میانی شاغل در سازمان‏های دولتی که مسئولیت‏های لازم برای استفاده از منابع مالی سازمان به آنها داده شده است.

اسلاید 50: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(11)سوء استفاده از اموال عمومی:با وجود نظارت‏های گوناگون در مراحل مختلف بر فعالیت‏های سازمان‏های دولتی، باز هم با ارائه اسناد صوری و جعلی یا دست بردن در حساب‏های مالی، از سازمان‏های خود مبالغ هنگفتی را برداشت می‏کنند. متأسفانه در میان شیوه‏های گوناگون تخلف‏های اداری کشور که در سال‏های اخیر در مطبوعات1 منعکس شده است، موارد اختلاس یا سوءاستفاده مالی بیشتر از دیگر موارد بوده است. در حالی که در فرهنگ اسلامی، سوءاستفاده از اموال عمومی به هر عنوان محکوم است و خیانت به شمار می‏آید. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «اگر فردی را در پستی بگماریم و او یک نخ یا بالاتر از آن را از ما پنهان کند، او خائن است».2

اسلاید 51: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(12)مشکلات اقتصادی:نظام حقوق و دستمزد، از مباحث مهم جوامع امروزی است و از پدیده‏هایی به شمار می‏رود که با پیدایش و گسترش سازمان‏ها و مؤسسه‏های دولتی و غیردولتی جنبه‏های وسیع‏تری به خود گرفته است. ایجاد تعادل و هماهنگی میان نظام حقوق و دستمزد و دیگر شاخص‏های اقتصادی جامعه مانند نرخ تورم و هزینه زندگی اهمیت و اعتبار زیادی دارد. به‏گونه‏ای‏که هرگونه سهل‏انگاری در برقراری تعادل مذکور احتمال بروز نارضایتی شغلی، جابه‏جایی افراد در مشاغل، کاهش کارایی، طولانی شدن کارها، کاهش تولیدات و خدمات و به‏طورخلاصه بروز نابه‏سامانی‏های اقتصادی و اجتماعی را افزایش خواهد داد. متأسفانه در ایران نه تنها سطح دستمزدهای کارکنان دولت مناسب نیست و پایین‏تر از هزینه‏های زندگی آنان است، بلکه باید گفت تفاوت فاحشی میان دریافتی‏های گروه‏های گوناگون کارمندی وجود دارد که از آن جمله می‏توان به تفاوت دریافت میان مدیران و افراد تحت سرپرستی و برخی از وزارتخانه‏ها و سازمان‏ها اشاره کرد. بی‏شک این امر سبب کاهش قدرت خرید کارکنان و در نهایت کاهش فعالیت آنها می‏شود. به‏ویژه آنان که حقوق کمتری دارند، نقش مددجویان را پیدا کرده‏اند. بررسی‏های انجام شده در زمینه حقوق کارمندان، گویای این مطلب است.

اسلاید 52: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(13)مشکلات اقتصادی:افزایش ضریب حقوق در سال 1382 از 290 به 320، حقوق کارکنان دولت را حدود 4/7 درصد افزایش داد، در حالی که نرخ تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی حدود 5/10 درصد و از طریق نمایندگان مجلس 21 درصد بود همینطور پیش‏بینی می‏شود در سال 1383 رشد ضریب حقوق از 320 به 3401 افزایش یابد که در این صورت حقوق کارکنان 7 درصد افزایش خواهد یافت، در حالی که نرخ تورم اعلام شده توسط رئیس سازمان مدیریت و برنامه‏ریزی در سال آینده 5/14 درصد خواهد بود.2به هر حال، تردیدی نیست که این مشکلات تأثیر مهمی در کاهش کارایی کارمندان و روی آوردن آنان به شغل‏های دوم و سوم و... خواهد داشت. هر چند که روحیه تعهد، دلسوزی و خدمت‏رسانی کارکنان و کارمندان شریف نظام جمهوری اسلامی از کوتاهی در خدمت به ملت و میهن اسلامی پیش‏گیری خواهد کرد، ولی نباید آسیب و مشکل یاد شده را نادیده گرفت.در این زمینه، لازم است مسئولان و برنامه‏ریزان کشور فرمایش گوهربار حضرت علی علیه السلام درباره حقوق کارمندان را در دستور کار قرار دهند. علی علیه السلام می‏فرماید:روزی فراوان بر آنان (کارمندان) ارزانی دار که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می‏کوشند و با بی‏نیازی دست به اموال بیت‏المال نمی‏زنند.3

اسلاید 53: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(14)باورهای غلط فرهنگی:منظور از باورهای فرهنگی، عقاید، حالات، روحیات و خلقیات مردم است که ریشه در آداب و رسوم و سنت‏های گذشته و حال دارد. برخی از این باورها درست و مثبت‏اند و می‏توانند در بخش اداری زمینه‏های پیشرفت امور و افزایش کارایی کارکنان را فراهم آورند. این باورها معمولاً از فلسفه متقنی برخوردارند، مانند: باورها و ارزش‏های دینی اسلام که اگر در محیط اداری به نحو شایسته به کار گرفته شوند، بسیار کارا و اثربخش خواهند بود، ولی در کنار این باورهای ارزشمند، گروه دیگری از باورها وجود دارند که فلسفه استواری ندارند و به تعبیری نادرستند. اعتقاد به آنها در هر سازمان و اداره‏ای میتواند مانعی جدی برای موفقیت یک سازمان و اداره باشد و به شیوه‏های گوناگون از جمله مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد آنان تأثیرگذارد و بر شخصیت و حیثیت کارمندان و ادارات آسیب‏های جدی وارد سازد. برای مثال، «در جوامع سنتی و روبه رشد، علایق و همبستگی‏های خانوادگی بسیار شدید هستند. افراد برای رفع مشکلات و رسیدن به اهدافشان در وهله اول به اعضای خانواده، سپس به دوستان و آشنایان متکی هستند. کارمندان دولت نیز از این فرهنگ بی‏تأثیر نیستند،

اسلاید 54: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(15)اعضای خانواده یک کارمند، از او انتظار دارند که معیارها و ضوابط را به خاطر آنها زیرپا بگذارد. برای خود کارمندان و کلیه ارباب رجوع ادارات معمولاً این نکته پذیرفته شده است که کارمند بین ارباب رجوع آشنا و غریبه تبعیض قائل می‏شود».1یا به دلایل گوناگون فرهنگی برخی از مردم و کارمندان تصور می‏کنند اگر اطلاعاتی درباره تخلف کارمندان ارائه دهند که سبب اخراج یا تنبیه کارمند متخلف شود، مرتکب گناه می‏شوند؛ زیرا سبب قطع روزی آن شخص شده‏اند. هم‏چنین هنگامی که متوجه سرقت از بیت‏المال می‏شوند نسبت به آنان بی‏تفاوت می‏مانند، در حالی که برای جلوگیری از سرقت یک مغازه یا منزل شخصی، حتی اگر با مالک آشنایی نداشته باشد به تکاپو می‏افتند. باید گفت این روش درست برخلاف آموزه‏های الهی اسلام است که پاسداری از اموال عمومی را به همگان یادآوری می‏کند.

اسلاید 55: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(16)کارامد نبودن ساختار اداری:عوامل گوناگون می‏تواند سبب کارآمد نبودن یک سازمان شود که نتیجه آن، کاهش کارایی کارمندان و نارضایتی مردم از عملکرد آنان خواهد بود. مهم‏ترین عوامل، به شرح زیر است:مقررات و قوانین دست و پا گیر:به طور معمول، هدف از وضع قوانین و مقررات اداری، آسان کردن امور و پیش‏گیری از سوءاستفاده‏های احتمالی، پاسخ‏گو بودن مسئولان و کارکنان در برابر عملکردها است، ولی گاه این مقررات و قوانین بدون نیاز سنجی و آگاهی از ضرورت‏ها و جامع نگری، یعنی بدون هماهنگی و همراهی دستگاه‏های دولتی وضع می‏شوند و به جای اینکه تسهیل کننده باشند، خود مشکل آفرین می‏شوند. متأسفانه در حال حاضر، بسیاری از قوانین و مقررات وجوددارند که جامع‏نگری لازم را ندارند ونیازمند بازنگری هستند. وقتی این مقررات و قوانین که گاه در قالب بخش‏نامه به اداره‏ها می‏رسد، ساعت‏ها وقت مفیدکارمندان، به ویژه مدیران و معاونان را می‏گیرد؛ زیرا به سادگی قابل درک نیستند؛ به گونه‏ای که به جای آنکه وقت خود را صرف انجام وظایف اصلی و خدمت‏رسانی به ارباب رجوع کنند، خود را گرفتار حل و فصل ابهام‏های قانون یا پاسخ گویی به بخش نامه‏ها می‏کنند.

اسلاید 56: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(17)مقررات و قوانین دست و پا گیر:نکته دیگر انعطاف‏ناپذیر بودن قوانین است، به گونه‏ای که در شرایط و فرصت‏های مناسب کارکنان و سازمان‏های ما نمی‏توانند در راستای ارتقای بهره‏وری سازمان از آن بهره گیرند. امروزه یکی از عوامل پیشرفت و توسعه، زدودن قوانین و مقررات اضافی است. شاید به جرئت بتوان گفت اگر بخش عظیمی از قوانین و مقررات موجود را حذف کنیم، نه تنها چیزی را از دست نمی‏دهیم، بلکه باعث تسهیل امور نیز می‏شویم. برای مثال، در بسیاری از امور برای یک موضوع ممکن است دو حکم وجود داشته باشد. اگر چه این دو حکم با هم مغایر نیستند، ولی هماهنگ و همراه هم نیستند و یک کارمند در مقام اجرا نمی‏داند از کدامیک تبعیت کند. بی‏شک، این تعدد قوانین و مقررات چیزی جز سردرگمی و اتلاف منابع نمی‏باشد.

اسلاید 57: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(18)ناتوانی کارمندان:بی‏شک کارمند وقتی می‏تواند کارها را درست انجام دهد که از توانایی لازم برخوردار باشد. و آن در صورتی امکان‏پذیر است که در کنار برخورداری از شرایط و ابزار لازم، از توان‏های لازم به ویژه توان مهارتی نیز بهره‏مند باشد. اهمیت این موضوع در عصر حاضر به دلیل دگرگونی‏های سریع علمی، افزایش حجم فعالیت‏ها و مراجعه‏کنندگان به ادارات و سازمان‏ها، بیش از گذشته است؛ زیرا کارمندی که آموزش دیده و توان‏های مهارتی خود را تقویت کرده است، با کمترین تلاش، می‏تواند بیشترین بازدهی را برای سازمان و اداره مربوطه داشته باشد. بهتر است بدانیم امروزه درکشورهای پیشرفته جهان، آموزش کارمندان وکارکنان تنها به یاد دادن اصول و فنون کلاسیک و شناخته شده خلاصه نمی‏شود، بلکه الگوی صحیح رفتار برای یک عمل خاص را نیز به آنها می‏آموزند که چگونه حرکت‏های زیادی را به طور کلی انجام ندهند یا دست کم کاهش دهند.

اسلاید 58: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(19) و در عوض، اعمال و حرکاتی را انجام دهند که زودتر به نتیجه برسند. بی‏شک، اگر سازمان و اداره‏ای در آموزش و توانمند کردن کارکنان خود ناتوان باشد، کارکنان ناتوانی خواهد داشت. ازاین رو، امام علی علیه السلام می‏فرماید: «آفَةُ الاَْعمالِ، عَجْزُ العُمّال؛ آفت کارها، ناتوانی کارمندان است».1بی‏شک، ناتوانی کارمند از هرگونه (فکری، جسمی و مهارتی) که باشد، نتیجه آن، ایجاد شدن صف‏های طولانی، تلفن‏های همیشه اشغال، ارائه اطلاعات اشتباه، ازدحام ارباب رجوع در اتاق‏ها و سالن‏های اداره‏ها و ده‏ها مشکل دیگر خواهد بود. این امر، افزون بر نارضایتی ارباب رجوع از سازمان‏ها و ادارات مربوطه و کارمندانش، زمینه‏های دلسردی و ناامیدی و لذت نبردن از کار را برای کارمندان فراهم خواهد ساخت. باید پذیرفت یکی از مشکلات ادارات کشور، در حال حاضر ناکارایی یا ناتوانی کارمندان است. دلیل آن هم وجود بیش از 3 میلیون نفر کارمند برای رسیدگی به امور 70 میلیون نفر جمعیت است. جالب اینکه بیشتر این کارمندان، مهارت‏های لازم را در هنگام کار و با تجربه به دست آورده‏اند در حالی که گفته می‏شود در کشوری مانند ژاپن با جمعیتی بیش از 120 میلیون نفر تنها 250 هزار نفر کارمند وجود دارد.2

اسلاید 59: آسیب پذیریهای شغل کارمندی(20)کارامد نبودن ساختار اداری:عوامل گوناگون می‏تواند سبب کارآمد نبودن یک سازمان شود که نتیجه آن، کاهش کارایی کارمندان و نارضایتی مردم از عملکرد آنان خواهد بود. مهم‏ترین عوامل، به شرح زیر است:1-مقررات و قوانین دست و پا گیر2-ناتوانی کارمندان3-اهمیت ندادن به فعالیتهای کارمند4-کیفیت تقسیم کار5-آسیب های رسانه ای

اسلاید 60: راهکارهای اصلاحیراهکارها اصلاحی:برای حاکم کردن ارزش‏های فرهنگ اسلامی در محیط اداری و تقویت روحیه خدمت‏گذاری بیشتر و بهتر در وجود کارمندان زحمت‏کش دولت، به راه کارهای اصلاحی نیاز داریم. در این جا، راه کارهایی ارائه می‏شود که امید داریم برای حل مشکلات مفید باشد:1-آزمون پیش از گزینش2-تقویت و احیای اخلاق اسلامی3-روش پند و اندرز4-روش الگویی5-عبرت گیری از تاریخ6-تامین نیازهای اساسی کارمندان7-تامین نیازهای اقتصادی:یک ـ برقراری تعادل میان شاخص هزینه زندگی و سطوح پرداختدو ـ فراهم کردن تسهیلات ویژه برای کارمندان8-تامین نیازهای روحی9-تشویق و قدردانی

اسلاید 61: منشور اخلاقینمونه‏ای از منشور اخلاقی ملهم از سخنان گوهربار مولای متقیان علی علیه السلام خطاب به کارگزاران حکومتی در 14 بند تهیه و پیشنهاد می‏شود.منشور اخلاقی امام علی علیه السلام برای کارمندان و کارگزاران1. نفس خویش را نگهبان باش؛(نهج البلاغه، نامه 59، ص 599)2. از سلام و تعارف و مهربانی [به مردم] کوتاهی مکن؛(نامه 25، ص 505)3. پر و بالت را برای مردم بگستران، با مردم گشاده‏روی و مهربان باش؛ (نامه 46، ص559)4. کاری که بر دوش توست، طعمه نیست، امانتی است که بر دوشت نهاده‏اند؛(نامه 5، ص 485)5. بالاتر از خود را فرمان ببر، تا پایین‏تر از تو فرمانبردارت باشد؛(غررالحکم و دررالکلم، ص 345)6. کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد. (نامه 53، ص 581)

اسلاید 62: منشور اخلاقی(2)7. بکوش تا هر کاری را در جای خود و زمان مخصوص به خود انجام دهی؛(همان، ص 585)8. باید که کار مردم در آنچه حق است، نزد تو یکسان باشد؛(همان، ص 591)9. با خدا، مردم و خویشاوندان... انصاف را رعایت کن؛(همان، ص 569)10. هرگز به خدمت‏هایی که انجام دادی، به مردم منت مگذار؛(همان، ص 589)11. در وعده‏ای که به مردم دادی، خلف وعده مکن؛ (همان، ص 591)12. هرگز نیکوکار و بدکار را در نظرت یکسان قرار مده؛(همان، ص 575)13. از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن؛(همان، ص 579)14. از حوادث گذشته تاریخ برای آینده عبرت بگیر.(همان، ص 575)

اسلاید 63: خواسته سرپرستان1. دستمزد خوب؛2. امنیت شغلی؛3. امکانات ترفیع؛4. شرایط خوب کار؛5. کار مورد علاقه؛6. وفاداری از طرف مدیریت؛7. انضباط و ادب؛8. قدردانی؛9. طرز برخورد عادلانه؛10. داشتن احساس درونی در مسائل.

اسلاید 64: خواسته کارکنان قدردانی؛2. داشتن احساس درونی در مورد مسائل؛3. برخورد عادلانه؛4. امنیت شغلی؛5. دستمزد خوب؛6. کار جالب توجه؛7. امکانات ترفیع؛8. وفاداری از طرف سرپرست؛9. شرایط خوب کار؛10. انضباط و ادب.

اسلاید 65: نظارت نظارت در لغت1 به معنای مراقبت بر کاری است، ولی درعلم مدیریت، این واژه در ارزیابی عملکرد کارکنان مطرح می‏شود و منظور از آن: «فرآیندی است که با آن، کار کارکنان در زمان‏های معینی، به طور رسمی مورد سنجش قرار می‏گیرد.»2 نظارت در اسلام، یکی از روش‏هایی است که برای تربیت کارمندان و کارگزاران به کار گرفته شده است؛ زیرا قدرت همواره میل به اقتدارطلبی و تمامیت‏خواهی را تقویت می‏کند و هر انسانی به جز معصوم، همواره در معرض وسوسه‏های قدرت قرار می‏گیرد. و از سوی دیگر، در تربیت، همیشه نمی‏توان به پند و اندرز بسنده کرد. ازاین‏رو، برای تربیت از شیوه نظارت با انواع گوناگون آن می‏توان بهره گرفت. امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر، لزوم نظارت بر امور کارمندان را چنین یادآور می‏شود:

اسلاید 66: نظارت(2)رفتار کارمندانت را بررسی کن، جاسوسانی راستگو، وفاپیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری و مهربانی با رعیّت خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن.3از نامه‏های4 امام به کارمندان و کارگزاران خود در نقاط گوناگون کشور اسلامی چنین برمی‏آید که آن حضرت در دوره پنج ساله حکومت خود، با نظارت دقیق از کارهای کلی و جزیی آنان باخبر بوده است. جمله‏هایی مانند «چون به من خبر داده‏اند» یا «گزارش کرده‏اند» خطاب به کارگزاران گویای مطلب است.بی‏تردید نقش مثبت و تأثیر فراوان این شیوه در تربیت و مهار سوءاستفاده از قدرت انکارناشدنی است. اگر کارمندان بدانند که برعملکرد آنان نظارتی وجود دارد، در انجام کارها دقت بیشتری خواهند کرد و کمتر دچار اشتباه خواهند شد. تجربه نشان می‏دهد که بیشتر تخلفات در حوزه‏هایی رخ می‏دهند که کنترل ضعیفی بر آنان صورت می‏گیرد و خط جدایی وظایف به خوبی مشخص نیست یا هیچ بازرسی مداومی در آن حوزه انجام نمی‏شود. این واقعیت تأکیدی است براین نکته که سیستم نظارتی کشور باید بازبینی و تقویت شود و از آن به شیوه‏های زیر بهره گرفت.

اسلاید 67: نظارت(3)نظارت آشکار:اولین شکل نظارت بر عملکرد کارکنان و دستگاه‏ها و سازمان‏های دولتی می‏تواند نظارت آشکار باشد که امروزه از شیوه‏های گوناگون از جمله فرستادن بازرس، کنترل دفاتر امور مالی و عملکردها انجام می‏پذیرد. این‏گونه نظارت‏ها هرچند بی‏تأثیر نیست، ولی چندان قابل اعتماد نیست؛ زیرا برخی از افراد ظاهرساز به راحتی می‏توانند با ظاهرسازی و خوش‏خدمتی، کارها را به گونه‏ای ارائه کنند که مشکلی پیش نیاید، ولی همین شیوه نظارتی را هم می‏توان به شیوه‏ای اجرا کرد که آثار بهتری داشته باشد و آن نظارت بر وضعیت مالی کارمندان و بستگان درجه یک آنهاست. بی‏شک با توجه به حقوق ثابت کارمندان، امکان افزایش ناگهانی ثروت برای یک کارمند سالم بسیار کم است. کارمندی که در زمانی بسیار کوتاه سطح زندگی‏اش به سرعت دیگرگون می‏شود، به یقین منابع درآمد جانبی داشته است. او باید بتواند مشروعیت این منابع را اثبات کند.

اسلاید 68: نظارت(4)همچنان‏که برخی از کشورها از این شیوه بهره می‏گیرند. «هنگ کنگ و سنگاپور از جمله این کشورها، هستند که به طور دایم و مؤثر در ثروت و سطح زندگی کارمندان دولت به تجسس و حساب‏رسی می‏پردازند. در این کشورها، هنگامی که وضعیت مالی یک کارمند بررسی می‏شود بجای آنکه دولت مجبور باشد عدم مشروعیت منابع درآمد وی را اثبات کند، کارمند موظف است مشروعیت کلیه اقلام و درآمد خود را به اثبات برساند».1نظارت پنهان:نظارت پنهان از مؤثرترین شیوه‏های نظارتی است. این شیوه در دوران حکومت علوی فراوان به کار گرفته شده است. به گونه‏ای‏که بیشترین عزل و نصب‏های کارگزاران و کارمندان آن حضرت براساس گزارش‏هایی بود که از مأموران سرّی خود دریافت می‏کرد. نامه زیر بیانگر این موضوع است:پس از یاد خدا و درود! همانا، شایستگی پدرت مرا نسبت به تو خوش‏بین کرد و گمان کردم همانند پدرت می‏باشی و راه او را می‏روی، ناگهان به من خبر دادند، که در هواپرستی چیزی فروگذار نکرده و توشه برای آخرت خود باقی نگذاشته‏ای. دنیای خود را با تباه کردن آخرت آبادان می‏کنی و برای پیوستن با خویشاوندانت از دین خدا بریده‏ای، اگر آنچه به من گزارش رسیده، درست باشد، شتر خانه‏ات و بند کفش تو، از تو با ارزش‏تر است و... پس چون این نامه به دست تو رسد نزد من بیا.1

اسلاید 69: نظارت(5)نظارت همگانی:در نظام نظارتی اسلام، نظارت بر عملکرد سازمان‏ها و کارکنان آنها محدود به مدیران و مسئولان نمی‏شود، بلکه افراد جامعه براساس اصل امر به معروف و نهی از منکر می‏توانند بر عملکرد دیگران نظارت داشته باشند. این نوع کنترل و نظارت همگانی، جایگاه و اهمیت ویژه‏ای دارد که مسئولان محترم باید به آن توجه کنند و با بسترسازی مناسب، زمینه همکاری عمومی برای جمع‏آوری اطلاعات و اخبار به‏هنگام، درباره تخلفات اداری کارمندان فراهم آید. باید افزود که در حال حاضر به چند دلیل کمتر زمینه‏ای برای چنین همکاری وجود دارد.«نخست اینکه در محیط‏هایی که فساد فراگیر است، شهروندان باور ندارند که شخص یا نهادی در درون دولت به طور جدی مایل به مبارزه با فساد باشد. در نتیجه، هر نوع اقدامی را بی‏حاصل می‏دانند. دوم اینکه برخی با وجود آنکه تلاش‏های دولت برای مبارزه با فساد را مشاهده می‏کنند، چون به طور مستقیم از ارسال اطلاعات به دولت سودی نصیبشان نمی‏شود، حاضر نیستند وقت خود را صرف تماس شفاهی یا کتبی با مسئولین بنمایند.

اسلاید 70: نظارت(6) به عبارت دیگر، انگیزه‏ای برای این کار ندارند. برخی از شهروندان نیز می‏ترسند که اگر به افشاگری بپردازند خود آنها نیز مورد تنبیه قرار بگیرند، ترس از تنبیه و اخراج از کار عامل مهمی است که سبب سکوت کارمندان در فساد اداری همکاران و مسئولان می‏شود».بنابراین، شایسته است در مورد اول برای جلب اعتماد و همکاری مردم در مرحله نخست، مبارزه با تخلفات اداری با محاکمه و تنبیه افراد عالی‏رتبه آغاز شود. و در مورد دوم انگیزه‏سازی و یادآوری وظایف و امر به معروف و نهی از منکر، چاره‏ساز خواهد بود. در مورد سوم نیز باید بکوشیم تا اعتماد آنان به هر شکل ممکن جلب شود.

اسلاید 71: نظارت(7)بهره گیری از ابزار های بازدارنده:بی شک در تلاش برای اصلاح رفتار و مقابله با تخلفات اداری کارمندان و کارکنان، تنها نمی‏توان به روش‏های پند و اندرز یا تشویق و نظارت بسنده کرد؛ زیرا همواره عده‏ای هستند که آگاهانه یا ناآگاهانه از موقعیت‏های پیش‏آمده، از نارسایی‏هایی که در برخی از قوانین وجود دارد، سوءاستفاده می‏کنند. از این‏رو، با این‏گونه افراد باید چنان که شایسته آنهاست برخورد کرد. امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر، پس از سفارش به انتخاب کارمندان صالح و تأمین نیازهای آنان که به منزله اتمام حجت با آنان است، دستور برخورد شدید با کارمندان متخلف را صادر می‏کند و می‏فرماید:از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده و او را با تازیانه کیفر کن و آنچه از اموال که در اختیار دارد، از او پس گیر. سپس او را خوار دار و خیانت کار بشمار و طوق بدنامی به گردنش بیفکن.1